Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
arbor, -is (s.f.)

DEFINIZIONE:
1. albero (Conte), pianta arborea.
Ep. VII 21 Non etenim ad arbores extirpandas valet ipsa ramorum incisio quin iterum multiplicius virulenter ramificent, quousque radices incolumes fuerint ut prebeant alimentum.
FREQUENZA:
Ep. 1
INDEX LOCORUM:
arbores, Ep. VII 21
LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
albero, vd. VD
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att., anche in contesti metaforici, per cui cfr. OLD s.v. arbor 1 per il signif. proprio di 'albero', vd. ad es. Mt 7, 16-20 Sic omnis arbor bona fructus bonos facit, mala autem arbor fructus malos facit; non potest arbor bona fructus malos facere, neque arbor mala fructus bonos facere. Omnis arbor, quae non facit fructum bonum, exciditur et in ignem mittitur. Igitur ex fructibus eorum cognoscetis eos (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:
ampiamente att. (MLW s.v. arbor I A 1 per il signif. proprio), anche in contestI metaforici (MLW s.v. arbor I A 3), vd. ad es. Clemente V, papa, bolla Exultet in gloria (1 settembre 1310), [...] Hec est enim fructus benedictus a Domino, per quem mellifluam celi dulcedinem susceperunt. Hec est fructus pretiosus fidelibus, quem arbor iustitie in benedictionibus plantata dulcedinis germinavit. Hec est fructus mire pulcritudinis et decoris, quem celestis agricole summa benignitas de radice caritatis eduxit. Et hec est fructus, de quo gentium doctor apostolus et predicator egregius veritatis in sacro sue salutationis eloquio, quod de conscientia regis emittebat excelsi, cunctorum refici corda fidelium cum summo desiderio cupiebat (MGH).
Lessicografi medievali:
Isid., Orig., XVII vi 1, 3: Arborum nomen, sive herbarum, ab arvis inflexum creditur, eo quod terris fixis radicibus adhaerent. Utraque autem ideo sibi pene similia sunt, quia ex uno alterum gignitur. Nam dum sementem in terram ieceris, herba prius oritur, dehinc confota surgit in arborem, et infra parvum tempus quam herbam videras arbustam suspicis [...]. Arbor autem et fructifera et sterilis, arbos autem non nisi fructifera (Mirabile).
Papias (s.v. arbor): arbor vel arbos femininum, a robore derivatum, eius servat declinationem. Arborum omnia specialia nomina feminina sunt, ut 'haec ñcus, acer', excepto 'oleastro' masculino, nam nec 'siler' neutrum nec 'rubus' masculinum, inter arbores poni debent, sic quoque 'spinus'. Arbor significat hominem bonum vel malum secundum fructum suum vel voluntatem, arbor fructifera et sterilis dicitur, arbos vero non nisi fructifera; dicunt autem ab herbis, eo quod prius omne nascens in herbam pullulet, genere autem feminino arbores dicimus, poma vero neutro, exceptis paucis 'hic oleaster hoc siler hoc buxum', licet 'haec buxus' dicatur (Mirabile). 
Uguccione, A 311, 1-2 (s.v. arbor): Arbor vel arbos secundum Ysidorum sicut herba dicitur ab arvis, quia terre fìxis radicibus adheret, vel arbor ab herbis, eo quod ad modum herbarum pullulet nascendo; prius enim, iacto semine, herba oritur, dehinc confota surgit in arborem, et in parvo tempore quam herbam videras, arbustum suspicis. Et est arbustum arbor novella et tenera, in qua insertio fieri potest. Ab arvo ergo derivatur herba, et ab herba arbor vel arbos, et videtur arbos proprie dici de fructifera, arbor et de fructifera et de sterili (DaMA).
Balbi (s.v. arbor) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:

NOTA:
Hapax nel lat. dantesco. Ampiamente att. nella latinità, anche in contesti metaforici, è ad alta frequenza nella Vulgata, dove ricorre in alcuni passi di ampia fortuna nell'esegesi biblica e nella letteratura patristica (vd. ad es. Mt 7, 16-20 in Corrispondenze). Del lemma arbor è att. la polimorfia per il nominativo singolare: arbos e arbor. Dal momento che il sost. figura in D. solamente in Ep. VII 21 all'accusativo plurale, non è possibile indicare con certezza la forma al nominativo conosciuta e adottata dall'autore. Anche la distinzione semantica tra le due forme presente nei lessicografi mediev. (vd. Corrispondenze) non aiuta a dirimere la questione, dal momento che D. non specifica se gli alberi da estirpare siano fructifera o meno. Si propende per la forma arbor nell'entrata del lemma perché la variante arbos è forma arcaica impiegata soprattutto in poesia: «forma arbos poetis usitatissima, in primis Vergilio, qui arbor omnino sprevit, in sermone pedestri rara est», ThLL s.v. arbor. 

In Ep. VII il termine ricorre con il suo signif. proprio di 'pianta che produce rami'. Il lemma è inserito in un contesto metaforico: D. esorta Enrico VII a non indugiare nel Nord Italia ma a scendere su Firenze per eliminare l'origine della ribellione contro l'autorità imperiale; allo stesso modo per estirpare un albero non è sufficiente tagliarne solo i rami (= le città lombarde che si ribellano all'imperatore), ma è necessario asportare le radici che apportano nutrimento alla pianta (= Firenze), per evitare che il tronco ramifichi di nuovo (cfr. anche gli altri lemmi con cui è costruita la metafora vegetale: aresco, extirpo, pungitivus, radix, ramificoramus, truncus in VDL). Nei volgarizzamenti di Ep. VII il passo «ad arbores extirpandas» è reso con «a diradicare (g)li alberi» (volg. A e B).

Nel volgare dantesco il lemma albero ricorre ben 17 volte, per cui vd. albero in VD. 

AUTORE: Elena Vagnoni.
DATA REDAZIONE: 14.12.2022.