Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
vulpecula, -e (s.f.)

DEFINIZIONE:
1. volpetta (Conte). 
Ep. VII 23 An ignoras, excellentissime principum, nec de specula summe celsitudinis deprehendis ubi vulpecula fetoris istius, venantium secura, recumbat? Quippe nec Pado precipiti, nec Tiberi tuo criminosa potatur, verum Sarni fluenta torrentis adhuc rictus eius inficiunt, et Florentia, forte nescis?, dira hec pernicies nuncupatur.
FREQUENZA:
Ep. 1
INDEX LOCORUM:

vulpecula, Ep. VII 23

LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Latino classico e tardoantico:

ampiamente att., vd. Forcellini, s.v. vulpecula. Per l'accezione negativa, vd. ad es. Cic. Off. I xiii 41 cum autem duobus modis, id est aut vi aut fraude fiat iniuria, fraus quasi vulpeculae, vis leonis videtur (CC). Nel lat. tardoant., soprattutto negli autori cristiani, si accentua il valore negativo, per cui vd. ad es. Boeth. Cons. IV 3 Insidiator occultus subripuisse fraudibus gaudet: vulpeculis exaequetur. Irae intemperans fremit: leonis animum gestare credatur (CC). 

Latino medievale:

ampiamente att., vd. Blaise mediev. e DMLBS s.v. vulpecula, vd. ad es. Pietro di Giovanni Olivi, Exp. in Canticum, II, Dicit ergo: "Capite nobis vulpes parvulas quae demoliuntur vineas". Nota quod sicut tempore primitivae ecclesiae florentis instar vineae fuerunt pseudoapostoli quasi vulpeculae discurrentes hinc inde et novos flores et germina noviter conversorum suis dolosis dentibus corrodentes, sic in ceteris temporibus circa consimilia initia spiritualium statuum exundant hypocritae quamdam falsam humilitatis modicitatem praetendentes et novella vinearum Christi germina devastantes (LLT); in ambito epistolare vd. ad es. Pier Damiani, Epist. 97, p. 77 Sicut est illud: Vulpes foveas habentFilius autem hominis non habet ubi caput reclinet. Ecce non reclinatur in vulpeculis Christus, dormit sub vulpinis pellibus Christianus. Respuit animalia redemptoris mundi vocabulo decorata, illud suum deputat ornamentum, quae figuras innunt reproborum [...] (ALIM); Epist. 114, pp. 300-301 Nam sicut vetus narrat hystoria: Coepit Samson trecentas vulpes, caudasque earum adiunxit ad caudas, et faces ligavit in medio; quas igne succendens dimisit, ut huc illucque discurrerent. Quae statim perrexerunt in segetes Philistinorum. Quibus succensis confortatae iam fruges et adhuc stantes in stipula concrematae sunt in tantum, ut vineas quoque et oliveta flamma consumeret. Haec plane historia licet principaliter designet hereticos, qui quasi trecentenario numero continentur, quia sanctae trinitatis fidem verbotenus confitentur, sed dum sub velamento ortodoxae fidei in prima sermonis sui fronte se palliant, ignem pravae doctrinae in posterioribus, quo fruges omnium bonorum operum exurantur, occultant. Quamvis, inquam, per has vulpes designentur heretici, his tamen incontinentes clerici cum suis pelicibus possunt non inconvenienter aptari, qui quasi solutis pedibus gradiuntur, dum honestatis aliquando speciem simulate praetendunt. Sed cum accensis facibus combinantur in caudis, quia quasi postposito et, in quantum valent, occulto igne inpudici conglutinantur amoris. Hae itaque vulpeculae igne interveniente coniunctae, et libidinis facibus combinatae, omnia Philistinorum sata consumunt, quia spiritales fructus aecclesiae destruunt, et quantum ad se bona opera fidelis populi divinae indignationis igne succendunt (ALIM); Gilberto di Gembloux, Epist. I Videns enim et dolens princeps mundi se foras missum et malleo crucis per athletarum Christi nomen contritas vires suas, nec ultra in regno fortioris, qui se extruserat, posse tyrannizare, ad seductionis se confert machinamenta, et qui predari non possit, intendit furari, et astutia vulpecule per subterraneos amfractus uineam Domini Sabaoth demolitur (LLT).

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. vulpes): vulpes vulpecula facit diminitivum (Mirabile).
Uguccione, U 45, 7 (s.v. volvo): Item componitur cum pes et dicitur hec vulpes -pis, idest quasi volupes, est enim volubilis pedibus et numquam rectis itineribus, sed tortuosis anfractibus currit utpote animal fraudulentum, unde hec vulpecula, et vulpinus -a –um (DaMA).
Balbi (s.v. vulpecula): vulpecula, -le diminutivum. Parva vulpes (Mirabile).

Commentatori danteschi:

NOTA:

Hapax nel lat. dantesco. Diminutivo di vulpes con l’aggiunta del suffisso -cula (Stotz VI 92).

In Ep. VII 23 il diminutivo, tradotto nei due volgarizzamenti di Ep. VII con volpicella, ha valore dispregiativo ed è usato per designare Firenze nella violenta invettiva contro la città. La volpe era considerata un animale astuto e disonesto già nel lat. class. (cfr. Corrispondenze); tale caratteristica si accentua con gli autori cristiani (probabilmente anche per influenza della simbologia scritturale: Ct. 2, 15 «Capite nobis vulpes, vulpes parvulas, quae demoliuntur vineas»), per i quali la volpe diventa simbolo degli eretici e del demonio (vd. Corrispondenze e Papias, s.v. vulpes: «vulpes significat diabolum, haereticum, peccatorem callidum»). Altra peculiarità attribuita all’animale è quella di emanare cattivo odore (vd. ad es. Aug. In psalm. 80, 14: «vulpes insidiosos maximeque haereticos significant, dolosos, fraudulentos, cavernosis anfractibus latentes et decipientes, odore etiam tetro putentes. Contra quem odorem dicit Apostolus: Christi bonus odor sumus in omni loco», CC; cfr. Ciccarese, Animali simbolici, vol. II, pp. 393-410). Il motivo del fetore della volpe ricorre anche in Ep. VII 23 («vulpecula fetoris istius»), per cui vd. fetor in VDL. Per una completa esegesi del passo si vedano anche i lemmi commaculocontabesco, contagio, exhalo, infatuo, inficio, languidus, pernicies, sanies, scatescentia, vitio in VDL e Vagnoni, Interazione.

Con la stessa accezione negativa, nel volg. dantesco è att. lo zoonimo volpe, ma non il diminutivo, per cui vd. volpe in VD.

Per i diminutivi nelle Epistole cfr. anche agellus, corvulus, funiculus, navicula, parvulus, rivulus, scintillula in VDL.

AUTORE: Elena Vagnoni.
DATA REDAZIONE: 06.01.2022.
DATA ULTIMA REVISIONE: 06.01.2022.