Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
orbita, -e (s.f.)

DEFINIZIONE:
1. orbita (Conte), traiettoria di un corpo celeste.
Eg. IV 3 Orbita, qua primum flecti de culmine cepit / currigerum canthum libratim quemque tenebat
2. impronta (Conte), solco.
Ep. XI 6 Vos equidem, Ecclesie militantis veluti primi prepositi pili, per manifestam orbitam Crucifixi currum Sponse regere negligentes, non aliter quam falsus auriga Pheton exorbitastis; et quorum sequentem gregem per saltus peregrinationis huius illustrare intererat, ipsum una vobiscum ad precipitium traduxistis.
FREQUENZA:

Eg. 1
Ep. 1

INDEX LOCORUM:

orbita, Eg. IV 3
orbitam, Ep. XI 6

LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
orbita, vd. VD.
Latino classico e tardoantico:

ampiamente att. con il signif. proprio di ‘traccia lasciata da una ruota, solco’ (vd. ThLL s.v. orbita I A 1 e OLD s.v. orbita 1), come ad es. Liv. XXXII 15, 17 nam cum turris per aggerem parum densati soli ageretur, rota una in altiorem orbitam depressa ita turrim inclinavit (CC). Att. anche con valore fig. di ‘via, tracciato’ (vd. ThLL s.v. orbita I A 2 b, I B e OLD s.v. orbita 1b), vd. ad es. Faust. Rei. Spir. II 2 unde videbitur, incipiat, dummodo nihil verbis suis agere praesumat nec sacrae legis orbitam aliena a sanctis paginis disputatione transcendat, sed auctoritatem per omnia [de testimoniis], si valet, proferat, quae contra totius mundi fidem et numero et virtute praevaleant (CC); Ven. Fort. Carm. IV xii 87 neque nos fugit orbita mortis (CC); nel linguaggio astronomico è impiegato in rif. al corso delle stelle o di altri corpi celesti (ThLL s.v. orbita I A 2: «de viis vel cursibus siderum» e «de aliis orbitis caelestibus»; cfr. anche OLD s..v orbita 3), vd. ad es. Aetna 219 quanto minor orbita lunae est (haec brevior cursu bis senos pervolat orbes, annuos ille movet) (CC); Lucan. IX 691 Zephyro convertitur ales / itque super Libyen, quae nullo consita cultu / sideribus Phoeboque vacat; premit orbita solis / exuritque solum (MqDq); in rif. al mito di Fetonte vd. Chalc. Transl. p. 22D Denique illa etiam fama, quae vobis quoque comperta est, Phaethontem quondam, Solis filium, affectantem officium patris currus ascendisse luciferos sollemnibus aurigationis orbitis exussisse terrena ipsum que flammis caelestibus conflagrasse, fabulosa quidem putatur, sed est vera (CC).

Latino medievale:

ampiamente att. (vd. DMLBS s. v. orbita); per il signif. proprio vd. ad es. Rabano Mauro, De laudibus Sanctae Crucis, XI Porro mare orientale hoc testatur, cum orbitas curruum Aegyptiorum hactenus in profundo et in litore servat (CC); Dicuil, De mensura, III 6 Ille mensurator lateris horrei ire usque ad portum in quo introivit Moyses cum populo suo in mare voluit, non solum ut intrasset portum, sed ut in eo vestigia curruum et rotarum orbitas Pharaonis cerneret (CC); per valore fig. vd. ad es. Alano di Lilla, Summa, prologus Quoniam homines a vera sue rationis dignitate degeneres letheo ignorantie poculo debriati, retento hominis nomine, amisso numine debacchantur oculis orbati mentalibus ab orbita veritatis exorbitant (LLT); con rif. al mito di Fetonte vd. ad es. Corrado de Mure, Fabul., Lex. A Acceptis itaque curribus Pheton, cum orbitam solis exysset et mundus ardere cepisset, a Iove fulminatus in Eridanum Ytalie fluvium, qui et Padus dicitur, cecidit (LLT); in ambito epistolare vd. ad es. Pier Damiani, Epist. 115, p. 313 Quia igitur hoc mense beatus Iohannes in maternis visceribus latuit, quo videlicet iam emenso Dominus est conceptus, et antequam per annuae revolutionis orbitam impleretur, est editus, duo dies quibus mensis iste minuitur, conceptui beati Iohannis deesse reperiuntur (ALIM); Leonardo di BeneventoEpist. p. 116 Verum, quia, sicut fumus et stillicidium sic domestica rixosa contentio de domo dummodo procul pellit, vestra queso paternitas in aliquo lini pondere placare dignetur sociam de lini carentia murmurantem, alioquin cum quodam mercis exilio lares laxare proprios sic compellar, quod ad anni non erit orbitam recursus ad ipsos, aquate mucide barrili relicto saumario, quod lambrusca stiptitica parum trita replevit loco suavis nettaris (ALIM).

Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XV xv 13: Orbita vestigium carri, ab orbe rotae dicta (Mirabile).
Papias (s.v. orbita): Orbita vestigium rotae ab orbe dicta (Mirabile).
Uguccione, R 54, 18 (s.v. ruo):  Item ab orbe hec orbita -e, vestigium carri vel rote, ab orbe rote dicta (DaMA).
Balbi (s.v. orbita) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

NOTA:

Ampiamente att. nella latinità, sia in prosa che in poesia, ma non si rilevano occorrenze in ambito bucolico. Per i lessicografi mediev. il sost. vale come ‘impronta lasciata da un carro sulla terra' e il nome deriva da quello dell’orbis, ossia il 'cerchione' della ruota. Non registrano invece il signif. scientifico di ‘traiettoria di un corpo celeste’ che pure è att. nel lat. class. e mediev.

Nel lat. dantesco il sost. assume signif. tecnico-scientifico di ‘percorso celeste, orbita’ in Eg. IV 3, nella perifrasi astronomica che apre l’eg. per indicare l’ora del giorno, il mezzogiorno, con rif. alla traiettoria del carro del Sole. In Ep. XI 6 il sost. ha valore fig. e indica il solco tracciato dal sacrificio della croce, ossia il cammino ideale che i cardinali corrotti alla guida del carro della Chiesa non hanno seguito andando fuori rotta, come Fetonte con il carro del Sole nel mito di Ov. Met. II 1-332 (vd. anche abviuscalcitro, exorbito, exorbitatio in VDL). Secondo Pastore Stocchi Ep., p. 80, il rif. al mito di Fetonte e al suo carro aereo sposta la prospettiva: «l’incrocio con il mito di Fetonte mantiene alla parola il significato più preciso di ‘percorso celeste’». 

In volg. il sost. orbita è prima att. della Commedia in cui ricorre due volte, ma mai con  signif. scientifico, per cui vd. orbita in VD.

AUTORE: Elena Vagnoni.
DATA REDAZIONE: 19.02.2021.