DEFINIZIONE:
1. componimento in versi, poesia (
Castiglioni-Mariotti).
De vulg. II iii 2 Volentes igitur modum tradere quo ligari hec digna existant, primo dicimus esse ad memoriam reducendum quod vulgariter poetantes sua poemata multimode protulerunt, quidam per cantiones, quidam per ballatas, quidam per sonitus, quidam per alios inlegitimos et inregulares modos, ut inferius ostendetur.
De vulg. II viii 7 Sed quia sola vulgaria ventilamus, regulata linquentes, dicimus vulgarium poematum unum esse suppremum, quod per superexcellentiam cantionem vocamus: quod autem suppremum quid sit cantio, in tertio huius libri capitulo est probatum.
De vulg. II xiii 1 Rithimorum quoque relationi vacemus, nichil de rithimo secundum se modo tractantes: proprium enim eorum tractatum in posterum prorogamus, cum de mediocri poemate intendemus.
LOCUZ. E FRAS.:
mediocre poema: De vulg. II xiii 1
vulgare poema: De vulg. II viii 7
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
poema, vd.
ED.
Latino classico e tardoantico:
la voce è ampiamente att. nel signif. di ‘componimento poetico’ (vd. OLD s.v.
poema 1). Già nel lat. class. il termine, in coppia con aggettivi, è usato per fare distinzioni stilistiche : in questo caso vale ‘genere poetico’ (vd.
ThLL s.v.
poema II A 2 b e cfr.
infra campo
Note). Lucil. 342 illa poesis opus totum, (tota [que] Ilias una est, una ut θέσις annales Enni) atque opus unum est, maius multo est quam quod dixi ante
poema (
MqDq);
Plaut.
Asin. 174 Nam neque fictum usquamst neque pictum neque scriptum in
poematis, / Ubi lena bene agat cum quiquam amante, quae frugi esse volt (
MqDq);
Varro Men. 398, p. 67
poema est lexis enrythmos, id est, verba plura modice in quandam coniecta formam; itaque etiam distichon epigrammation vocant
poema (
LLT);
Cic. Opt. Gen. I
ii, p. 383
Poematis enim tragici comici epici melici etiam ac dithyrambici, quo magis est tractatum [a Latinis], suum quoiusque est, diversum a reliquis (
CC).
Latino medievale:
ampiamente att. (vd.
Arnaldi-Smiraglia s.v.
poema).
Mar. Victorin. G
ramm. VI Poetice est ars ipsa: nam poesis et
poema distant eo, quod
poema uno tantum modo clauditur carmine, ut tragoedia vel rhapsodia, poesis autem ex pluribus, id est corpus operis confecti, ut Ilias Homeri et Aeneis Vergilii (
Keil, Grammatici, p. 56).
Lessicografi medievali:
Isid.
Orig. VIII
vii 2: Id genus quia forma quadam efficitur, quae ποιότης dicitur,
poema vocitatum est, eius que fictores poetae" (
Mirabile).
Papias (s.v.
poema):
poema carmen vel unius libri opus. Hoc poema -tis graecum est. Poematis tria sunt genera: dramaticon, exagematicon κοινον (
Mirabile).
Uguccione, P 100, 7-8 (s.v.
poyo) vel poesis est materia totius carminis in qua poeta versatur, vel poesis est opus multorum librorum, sed
poema -tis, quod similiter derivatur a poyo, est proprie opus unius, licet generaliter pro opere poete accipiatur (
DaMa).
Balbi (s.v.
poema) =
Uguccione (
Mirabile).
Commentatori danteschi:
—
AUTORE: Giulia Pedonese.
DATA REDAZIONE: 09.01.2020.
DATA ULTIMA REVISIONE: 02.06.2021.