Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it
gramina, Eg. II 18
Isid. Orig. XVII ix 104 Gramen a situ potius dictum, quod plurimis agrorum sit: unde et eum Graeci ἄγρωστιν vocaverunt. Licet omnis herba gramen vocetur, ab eo quod germinetur; sicut robur omnis ligni cutis et species, ab eo quod sit firmissima (Mirabile).
Papias (s.v. gramen): gramen, graminis genus herbae dictum quod germinetur; hinc omnis herba gramen vocatur (Mirabile).
Uguccione, G 39, 63-64 (s.v. ge): unde hoc gramen -is potest quelibet herba dici quia germinet, sicut robur omnis ligni cutis et species, quia sit firmissima. Specialiter tamen est quedam herba que nascitur ex humano sanguine, et quedam alia herba que etiam mortua recenti herba renascitur et vulgo ita vocatur; et dicitur sic, quia multum germinando multiplicetur. Vel dicitur a situ, scilicet ab agro, quia plurimum agrorum sit, unde et ipsum Greci agreste nuncupaverunt; quandoque etiam invenitur pro radice talis herbe (DaMA).
Balbi (s.v. gramen) = Uguccione (Mirabile).
NOTA:
Hapax nel lat. dantesco, il sost. ricorre in Eg. II 18 nella iunctura «lenta ... gramina» a indicare le tenere erbe su cui pascolano i buoi. Il termine è topico del lessico bucolico: ricorre nella bucolica class. fin da Virgilio (Ecl. V 26; 46; X 29), quindi in Calpurnio Siculo e Nemesiano; ancora si ritrova nella pastorale mediolatina, con att. varie in Marco Valerio, Metello di Tegernsee e nell’Ecloga Theoduli, sempre quale elemento caratterizzante del paesaggio bucolico e in connessione agli animali che in esso si muovono (vd. anche arvum, campus, herba, lentus, pabulum, pratum in VDL).
La iunctura dantesca trova att. già in Calp. Sic. IV 128-129 «lenta ferire / gramina», mentre la clausola «per gramina ludunt» è costruita per analogia su Verg. Georg. IV 19 «per gramina rivus»; Aen. VI 684 «per gramina vidit». In generale, il sost. si colloca prioritariamente, nella forma gramina o gramine, nella quinta sede dell’esametro, a formare il quinto piede dattilico, oppure in prima sede.
Tra le numerose att. nella bucolica trecentesca di Petrarca e Boccaccio, cfr. ad es. Petrarca, Buc. VII 1 «Dulcior his silvis, et gramine dulcior arvi» (Poeti d’Italia); 20 «per gramina ripe / pascitur alterius quicquid superesse dedit fors» (Poeti d’Italia); VIII 20 «Nam potes: Ecce etenim veni ad tua gramina pauper» (Poeti d’Italia); Boccaccio, Bucc. V 2 «Pamphyle, tu placidos tecum meditaris amores / Calcidie, viridi recubans in gramine solus» (Poeti d’Italia); VIII 9 «Nunc illis armenta boum per gramina servat / Aufidus» (Poeti d’Italia); XII 114 vel petit Elysios colles et gramina leta / conspicit» (Poeti d’Italia).