Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
certo, -avi, -atum, -are (v.)

DEFINIZIONE:
1. gareggiare, contendere (Castiglioni-Mariotti).
Mon. II vii 9certare” etenim ab eo quod est «certum facere» dictum est.
Mon. II viii 1 nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta.
Mon. II ix 18 Postquam vero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis Penis nondum pro divino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit.
FREQUENZA:

Mon. 3

INDEX LOCORUM:

certare, Mon. II vii 9
certantibus, Mon. II viii 1
certatum, Mon. II ix 18

LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Latino classico e tardoantico:
nel senso di «contendere, rixari» il v. è ampiamente att. a partire dal lat. class. (vd. ThLL s.v. certo I).
Latino medievale:
nel signif. di «contendere, rixari» il v. è ampiamente att. anche nel lat. mediev. Si segnalano alcune occorrenze ritenute significative:  Aelredo di Rievaulx, Serm., 176 Ipse Dominus noster Iesus Christus manna est: cibus caelestis, refectio esurientium, recreation laborantium, reparatio perditorum, victoria certantium, vita mortalium, redemptio peccatorum, gratulatio electorum, gloria et beatitudo angelorum (LLT); Giovanni Damasceno (tr. Burgundione), De fide, 88 sanctos patres nostros (…) ut athletae certaverunt (LLT); Guglielmo d’Alvernia, Serm. comm. Sant., 42 Coronat Dominus in reges omnes filios suos. Sed est corona victorie quam non obtinent nisi legitime certantes, sicut solebant coronari magnates post victoriam. Certandum est nobis non tantum propter coronam, sed etiam quia aliter non est evasio a minibus dyaboli (LLT); Alessandro di Hales, Glossa Sent., d. 23, n. 2, par. f Non enim sufficit certanti in agone gratia gratis data (LLT); Alberto Magno, Topica, I ii 1 intendimus quod eadem praepositio notet ordinem et dispositionem: quia hoc alibi notare consuevit, ut cum dicitur, ex mane fit meridies, vel ex certantibus fiunt olympia (LLT); Corrado di Megenberg, Yconomica, I iv 20 Vina eorum cum nectare certant in vincendo sapores (MGH).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. certare): Certare: pugnare. quasi certum se dicens habere (Mirabile).
Uguccione
, C 150, 18 (s.v. cerno): (...) certo -as idest litigare, pugnare; certi enim solemus litigare (DaMa).
Balbi (s.v.certo) = Uguccione, Papias (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Pietro Alighieri (2) ad Inf. XVI, 19-27: Et volens auctor allegorice includere quomodo predicti et alii in hoc mundo in tali vitio existentes fuerunt et sunt in continuo motu et incendio fornicandi taliter contra naturam, fingit ita eos continuo ire, comparando eos campionibus sive atletis et pugilibus, qui olim nudi et uncti pretio certabant, fingendo etiam cum membris ita, ut dicit textus, ab igne exustis (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. XVI 19-27: Qualem, scilicet rotam, solebant facere campiones, idest in campo certantes, nudi et uncti, considerando eorum partem et illorum vantagium, idest prerogativam, priusquam sint inter seipsos batuti, idest verberati et puncti, idest antequam incipiant pugnare (DDP).

NOTA:

Il v. nel lat. class. possiede un signif. generico che equivale a «contendere, rixari» (vd. ThLL s.v. certo I) e uno più specifico che lo porta a essere sinonimo di bellare (vd. ThLL s.v. certo II A) e di «in iudicio, lite rixari» (vd. ThLL s.v. certo II B).

Il lat. mediev. conserva tutti gli usi sopra citt., mentre le uniche occorrenze del v. nella produzione dantesca rimandano – con una forte sfumatura agonistica – al primo signif.

In Mon. II vii 9 D., rifacendosi ai lessicografi del tempo, riconduce certare a certum; la spiegazione che dà al v., però, è differente: se per Uguccione il v. vale «certare vale litigare, pugnare» in quanto «quando litighiamo siamo ben sicuri» (vd. Chiesa-Tabarroni Mon. II vii 9, p. 119, n. ad loc.), per D. (che impiega anche il termine connesso certamen) il v. si ricollega all'idea di 'rendere certo'. D., inoltre, impiega anche il v. collegato decertare.

Notevole è il fatto che nei commenti alla Commedia il v. compaia nell’accezione agonistica di Mon. solamente in due passi: il resto delle att., infatti, rimanda all’ambito bellico o indica genericamente un contrasto (vd. DDP).

AUTORE: Federica Favero.
DATA REDAZIONE: 30.10.2020.