Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
eclipsis, -is (s.f.)

DEFINIZIONE:
1. eclissi (Conte), oscuramento totale o parziale di un corpo celeste, con rif. al sole e alla luna.
Ep. XI 24 Et si ceteros Ytalos in presens miseria dolore confecit et rubore confudit, erubescendum esse vobis dolendumque quis dubitet, qui causa insolite sui vel Solis eclipsis tum fuistis?
Mon. III iv 18 Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud virtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad virtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, et influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est.
Questio 54 Nam, ut comuniter ab omnibus habetur, hec habitabilis extenditur per lineam longitudinis a Gadibus, que supra terminos occidentales ab Hercule positos ponitur, usque ad hostia fluminis Ganges, ut scribit Orosius. Que quidem longitudo tanta est, ut occidente sole in equinoctiali existente illis qui sunt in altero terminorum, oritur illis qui sunt in altero, sicut per eclipsim lune compertum est ab astrologis.
Questio 61 Cum igitur innata sit nobis via investigande veritatis circa naturalia ex notioribus nobis, nature vero minus notis, in certiora nature et notiora, ut patet ex primo Phisicorum, et notiores sint nobis in talibus effectus quam cause, - quia per ipsos inducimur in cognitionem causarum, ut patet, quia eclipsis solis duxit in cognitionem interpositionis lune, unde propter admirari cepere phylosophari -, viam inquisitionis in naturalibus oportet esse ab effectibus ad causas.
FREQUENZA:

Ep. 1
Mon. 1
Questio 2

INDEX LOCORUM:

eclipsis, Ep. XI 24, Questio 61;
eclipsi, Mon. III iv 18; 
eclipsim, Questio 54

LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
Ep. XI 24: eclipsis] eclips L, eclipseos con. Witte Ep. (Torri Ep., Fraticelli Ep., Giuliani Ep., Moore Ep., Del Monte Ep.), eclipsis con. Toynbee Ep., eclipsis rell. edd.
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
eclissi, vd. VD
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. con il signif. di «defectio, obscuratio solis vel lunae», cfr. ThLL s.v. eclipsis 1. È anche variante grafica di ellipsis e in ambito grammaticale e retorico indica la figura dell'ellissi (ThLL s.v. eclipsis 3).
Latino medievale:
ampiamente att. nel signif. astronomico di 'eclissi di sole o di luna' (cfr. MLW s.v. eclipsis 1), ricorre anche con il signif. grammaticale e retorico di 'ellissi, omissione' (MLW s.v. eclipsis 1 a ε d).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. I xxxiv 10 Eclipsis est defectus dictionis, in quo necessaria verba desunt; III liii: Lunam quidam philosophi dicunt proprium lumen habere, globique eius unam partem esse lucifluam, aliam vero obscuram, et paulatim se vertendo diversas formas efficere. Alii e contra aiunt lunam non suum lumen habere, sed solis radiis inluminari. Unde et eclipsim patitur, si inter ipsam et solem umbra terrae interveniat. [Sol enim illi loco superior est. Hinc evenit ut, quando sub illo est, parte superiore luceat, inferiore vero, quam habet ad terras, obscura sit]; III lviii: Eclipsis solis est, quotiens luna trigesima ad eandem lineam, qua sol vehitur, pervenit, eique se obiiciens solem obscurat. Nam deficere nobis sol videtur, dum illi orbis lunae opponitur; III lix: Eclipsis lunae est, quotiens in umbram terrae luna incurrit. Non enim suum lumen habere, sed a sole inluminari putatur, unde et defectum patitur si inter ipsam et solem umbra terrae interveniat. Patitur autem hoc quinta decima luna eo usque, quam diu centrum atque umbram obstantis terrae exeat videatque solem, vel a sole videatur (Mirabile).
Papias (s.v. eclipsis): Eclipsis est defectus necessaria dictionis, ut haec secum deest loquebatur; Eclipsis solis et eclipsis lunae = IsidOrig. III lviii-lix (Mirabile).
Uguccione,
E 13, 1 (s.v. eclipsis): Hec eclipsis, idest defectus, ut solis vel lune vel alterius rei. In dictamine vero si fìat defectus dictionis vel orationis dicitur eclipsis, sed defectus littere vel sillabe non dicitur eclipsis sed aferesis vel sincopa vel apocopa (DaMA).
Balbi (s.v. eclipsis): Eclipsis, -psis, feminino genere. Idest defectus solis vel lune vel alterius rei. In dictamine vero si fìat defectus dictionis vel orationis dicitur eclipsis, sed defectus littere vel sillabe non dicitur eclipsis sed aferesis vel sincopa vel apocopa (Mirabile).

Commentatori danteschi:

NOTA:

Grecismo, da ἔϰλειψις, che propriamente signif. ‘scomparsa’, derivato di ἐκλείπω ‘abbandonare, scomparire’, con prefisso ἐκ- ‘fuori da’. Termine tecnico dell'astronomia che registra quattro occorrenze nel lat. dantesco, sempre con rif. al fenomeno dell'oscuramento del sole (in Ep. XI 14 e Questio 61) o della luna (in Mon. III iv 18 e Questio 54). Inoltre, come segnalano anche i lessicografi mediev., in ambito grammaticale e retorico eclipsis è termine tecnico per indicare l'ellissi (vd. Corrispondenze).

IEp. XI il lemma ha valore fig.: l’immagine del «Solis eclipsis» indica l’oscurità in cui è piombata Roma, privata del Sole della Chiesa, a seguito del trasferimento della sede papale ad Avignone. Il ms. L tramanda «eclips», con s finale tagliata. I primi editori hanno tacitamente sciolto l’abbreviazione in eclipseos, con genitivo alla greca. Il lemma è di antica introduzione nella lingua lat. e in epoca mediev. è ormai perlopiù latinizzato sotto il profilo grafico e morfologico. I lessicografi mediev., infatti, non ne segnalano neanche l'orgine greca. Come notava già Toynbee Ep., p. 138 «the genitive eclipseos […] is non-existent in Latin. The regular genitive both in late and in mediaeval Latin was eclipsis, which is the only form registered by Giovanni da Genova, whereas he gives the alternative genitives '-is vel -eos' for other words of Greek origin in -is; e. g. genesis, heresis, metamorphosis, syntaxis» (cfr. in Corrispondenze la trattazione di Balbi, l'unico tra i lessicografi a indicare l'uscita del genitivo). In Mon. III iv 18 l'immagine dell'eclissi di luna è funzionale, all'interno della teoria dei duo luminaria, per dimostrare che la luna (il potere secolare), pur ricevendo dal sole (il potere ecclesiastico) abbondanza di luce, è dotata di luce propria e non dipende da esso (cfr. Chiesa-Tabarroni Mon., commento ad loc.). Si collocano invece su un piano puramente fisico-astronomico le occorrenze di eclipsis nella Questio.

Il sost. trova corrispondenza in volg. nel sost. eclissi, att. 3 volte nella Commedia e 1 nel Convivio, per cui vd. eclissi in VD.

AUTORE: Elena Vagnoni.
DATA REDAZIONE: 27.08.2022.