Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
collegium, -ii (s.n.)

DEFINIZIONE:
1. organismo collettivo, organo di governo (Chiesa-Tabarroni, Mon.), collegio.
Mon. II v 6 Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam (...) satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur.
Mon. II v 7 De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas (...).
Mon. II vi 2 Sed nos videmus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad invicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio vel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse.
FREQUENZA:

Mon. 4

INDEX LOCORUM:

collegiis, Mon. II v 6; II v 7; II vi 2
collegio, Mon. II vi 2

LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
collegio, vd. ED (E. Ragni).
Latino classico e tardoantico:
il termine è ampiamente att. nel lat. class. e tardoant. e possiede diverse sfumature di senso (vd. Nota); corrispondente all'uso dantesco è l'impiego di collegium come «societas hominum legibus probata» (vd. ThLL s.v. collegium I A).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Alessandro di Hales, Summa, III ii 3, t. 2, s. 1, q. 2, t. 2, d. 2, m. 8, c. 4, a. 1, n. 323 cum universitas alicuius civitatis vel collegii iurat aliquid, et mortui sunt iurantes, quaeritur utrum successores iuramento antecessorum ligentur (LLT); Bonaventura, Comm. in Sent., IV, d. 20, p. 2, a. unicus, q. 3 qui praesunt collegiis (…) aliquam auctoritatem habent bonorum sui collegii, (…) solum bona sui collegii possunt communicare (LLT); Salimbene de Adam, Chron., p. 672 vicarius et predictus dominus Ghibertus de Gente fuerunt expulsi de regimine civitatis Regii per collegium iudicum (ALIM); Marsilio da Padova, Def., I 13 omnium collegiorum policie seu civilitatis simul sumptorum amplior est multitudo sive populus, et per consequens iudicium securius iudicio alicuius partis seorsum; sive pars illa sit vulgus (…); sive sit pretorium (…); sive sit honorabilitas, id est collegium optimatum, qui pauci sunt et soli convenienter eliguntur ad maximos principatus (MGH); Ludovico IV-Federico III, Const.m 168 collegia (…) cohadunata presentaverunt dictam electionem eidem Castruccio supplicantia eidem, ut ipsam electionem (…) deberet recipere et acceptare. Qui Castruccius visa dicta electione de se facta et audita supplicatione ipsorum collegiorum volens et affectans eisdem liberaliter complacere et servire, (…) ad honorem et exaltationem dicti Romani imperii benigne et libenter ipsam electionem (…) acceptavit (MGH).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. collegium): Collegium societas collegarum in uno honore positorum (Mirabile).
Uguccione
, L 42, 39 (s.v. lego): (…) collegium, idest societas (DaMA).
Balbi (s.v. collegium) = Uguccione, Papias (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Giovanni da Serravalle ad Par. VI 43-45: Scis quid ipsum fecit portatum ab egregiis Romanis contra Brennum, contra Pirrum, contra alios principes et collegia (DDP).

NOTA:

Il termine, nel lat. class., indica generalmente il collegio, ma con differenti sfumature di senso: ha, infatti, un signif. tecnico politico (vd. ThLL s.v. collegium I A), rimanda a gruppi di privati cittadini (vd. ThLL s.v. collegium I B 2), più genericamente alla folla (vd. ThLL s.v. collegium  I D) e, da ultimo, riveste un senso traslato (vd. ThLL s.v. collegium II: «de societate muneris vel magistratus»).

Dal significato tecnico sopra evidenziato (che risulta l’unico impiegato da D.), si sviluppa in età mediev. un’ulteriore specializzazione semantica per cui il collegium diviene ora specificamente l’insieme degli ecclesiastici (es. Du Cange, collegium episcopale s.v. collegium 1).

Si è detto che D. impiega il vocabolo (insieme al termine correlato collega) esclusivamente nel suo signif. politico: Quaglioni Mon. II v 6, pp. 1110-1111, n. ad loc., citando Vinay Mon. scrive che «i collegia rappresentano il migliore e indispensabile tratto d’unione tra la molteplicità dei cittadini e l’unità del governante e sono cari a tutti i teorici aristotelici nella loro forma tipica di rappresentanza aristocratica. Modello di ogni collegium politico era per D. il senato romano (…)».

I commentatori lat. della Commedia, a parte il singolo caso rappresentato da Giovanni da Serravalle ad Par. VI 43-45, in cui collegium ha una sfumatura politica, utilizzano il termine esclusivamente nel suo senso generico di 'gruppo, folla' (es. Guido da Pisa ad Inf. XXIII 91-93: «Quia Dantes cum Virgilio lingua paterna loquebatur, ideo unde esset cognitus est ab istis. Ideo dicunt ei: "O Tusce (…) qui ad collegium ypocritarum tristium advenisti – collegium est quelibet adunatio virorum – Ne despicias dicere quisnam sis"», DDP) e nel suo significato ecclesiastico (es. Guido da Pisa ad Inf. XXVII 85: «Lo principe de' nuovi Pharisei, idest papa Bonifatius, caput romani collegii, idest cardinalium», DDP).

AUTORE: Federica Favero.
DATA REDAZIONE: 14.05.2020.