Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
rumino, -avi, -atum, -are (v.)

DEFINIZIONE:
1. ruminare (Castiglioni-Mariotti).
Eg. II 60 rupe sub ingenti carptas modo ruminat herbas.
FREQUENZA:
Eg. 1
INDEX LOCORUM:
ruminat, Eg. II 60
LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
ruminare, vd. ED (D. Consoli).
Latino classico e tardoantico:
di media frequenza (cfr. Forcellini, OLD s.v. rumino); le più significative in relazione al contesto dantesco: Verg. Ecl. VI 54 ilice sub nigra pallentis ruminat herbas (MqDq); Ov. Am. III 5, 17 Dum iacet et lente revocatas ruminat herbas / atque iterum pasto pascitur ante cibo (MqDq).
Latino medievale:
numerose in prosa e nei testi di ambito religioso e di esegesi biblica, spesso nel signif. fig. di 'meditare, richiamare alla memoria' (cfr. Du Cange; DMLBS s.v. ruminare); rare in poesia, tra cui, le più pertinenti in relazione al contesto dantesco: Versus de Unibove, XLV 3 per istum iuro baculum / per corpus hoc per spiritum / si ruminant diluculo / mei boves in stabulo (LLT-A); Amarcio, Serm., II 4, 306 Nam solet esse tibi sus qui non ruminat escas / nec cum lactucis agrestibus azima sumas / nec mactes agnum (LLT-B); Ecl. Theoduli, 248 Quid, vesper, cessas? Saturarunt prata capellas, / ruminat omne pecus, nescit procedere Phoebus (DaMA); Giovanni del Virgilio, Epist. G. Vacch., 1 Bucula que species et sanas ruminat herbas (DaMA).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XI 1, 58-59: Rumen proximum gurgulioni, quo cibus et potio devoratur. Hinc bestiae, quae cibum revocant ac remandunt, ruminare dicuntur; XII 1, 37 Ruminatio autem dicta [est] a ruma, eminente gutturis parte, per quam dimissus cibus a certis revocatur animalibus (Mirabile).
Papias (s.v. rumen, ruminat): rumen proximum est gurgulioni, quo cibus et potio devorantur, unde bestiae ruminare dicuntur. Ruminat: remandit, regustat. Rumino et ruminor idem significabat antiquitus (Mirabile).
Uguccione R 54, 27-28 (s.v. ruo): rumino -as, idest cibum ad rumen revocare, sed a ruma rumo -as, unde rumito -as frequentativum, et ponitur quandoque ruminare vel rumare pro diligenter examinare (DaMA).
Balbi (s.v. rumino) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Pietro Alighieri (1) ad Purg. XVI 97-99: sed pastor, licet imminet, non tamen habet ungulas fissas. Legitur in Levitico, Capitulo II, quod Deus Moysi mandavit quod comederetur de omnibus animantibus terrae qui haberent ungulam divisam, et ruminarent, et alterum non sufficeret, ut in porco et camelo. Quod figurat, quod dicta duo requiruntur in praelatis, et etiam in omnibus aliis regentibus, scilicet ruminare, hoc est sapere et habere discretionem; quod figuratur in ungulis fissis. Et sic praesentes pastores, licet sint sapientes, et sic ruminant, tamen non habent ungulas fissas in discernendo et dividendo temporalia a spiritualibus, et sic temporalem jurisdictionem occupando, quae penitus debet esse divisa (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XVI 97-99: ruminar può, idest loqui, ma non ha l’unghie fesse, idest, operationem. Et ad intelligendam plene istam literam debes scire, quod, sicut scribitur in Levitico capitulo XI, Deus praecepit populo hebraeorum ut comederent de omni animali quod ruminaret et haberet ungulam divisam; de eo autem quod non ruminaret, et non haberet ungulam fissam, non comederent, sed immundum reputarent; est autem ruminare, cibum a stomacho ad os revocare. Modo ad propositum vult dicere autor, quod pastor modernus bene ruminat, quia habet in ore legem Dei, et plene discutit (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XXVII 76-87: Sicut enim videmus de facto capra levitate corporis et acumine visus tendit ad alta cacumina montium, et rapit apices arborum et virgultorum, et quando est cibata pastor reducit eam ad umbram, ubi ipsa quiescendo ruminat; ita a simili poeta noster nunc tendit ad alta montis et colligit floridas sententias, deinde ruminat, et discutit illas sub cura et custodia suorum pastorum, scilicet, Virgilii et Statii, qui ducebant et dirigebant eum (DDP).

NOTA:

Hapax nel lat. dantesco, utilizzato in Eg. II 60 in rif. all’ovis che rumina e digerisce l’erba brucata durante il pascolo. L’uso del v. in senso letterale è att. nel lat. class., in ambito bucolico in Verg. Ecl. VI 54, su cui è ricalcata la clausola dantesca; al riguardo cfr. il commento di Serv. ad loc.: «pallentes ruminat herbas revomit et denuo consumit [...]. Ruminatio autem dicta est a rumine, eminente gutturis parte, per quam demissus cibus a certis revocatur animalibus». In questa accezione il v. è concordemente interpretato anche dai lessicografi mediolatini, che a partire da Uguccione fanno riferimento anche al signif. fig. del termine: «ponitur quandoque ruminare vel rumare pro diligenter examinare» (Uguccione R 54, 28, con analoga formulazione in Balbi). Nel lat. mediev. diviene prevalente l’accezione fig. del v., nel signif. di 'meditare, richiamare alla memoria' (cfr. Du Cange; DMLBS s.v. ruminare), o comunque la sua interpretazione in chiave metaforica anche quando sia rif. al processo di digestione animale. La ruminatio viene così a definire la lettura e la meditazione dei testi sacri, con codifica del termine in ambito retorico (cfr. Tommaso d’Aquino, Summa Theol. q. 102, a. 6, r. 1: «Ruminatio autem significat meditationem Scripturarum, et sanum intellectum earum», LLT-A). In questa accezione può essere riletto il v. dantesco, che, inserito nella metafora bucolica dell’ovis gratissima (cfr. ovis in VDL), farebbe rif. a «un’opera ormai conclusa e in fase di revisione finale, il che si addice solo al Paradiso» (Albanese Eg., p. 1721).

Il v. trova corrispondenza nel volgare ruminare (o rugumare), att. nella similitudine bucolica di Purg. XXVII 76; 91 «Quali si stanno ruminando manse / le capre, [...] tali eravamo tutti e tre allotta, / io come capra, ed ei come pastori. / [...] / Sì ruminando e sì mirando in quelle, / mi prese il sonno». Anche in questo caso, al valore letterale della prima occorrenza, riferita alle capre e al loro processo digestivo, si affianca la valenza fig. di “ripensare alle cose trascorse” (cfr. ruminare in ED).

Il v. è utilizzato anche dai commentatori danteschi, perlopiù in rif. a Purg. XVI 98-99 «Nullo, però che ’l pastor che procede, / rugumar può», dove viene spiegato con il richiamo al passo biblico di Lv. 11, 3-4 (cfr. Pietro Alighieri, Benvenuto da Imola ad loc.).

Nella tradizione bucolica successiva, il termine trova att. con signif. fig. in Petrarca, Buc. XII 53 «Muliebribus ardens / atque imbuta odiis, occultas ruminat iras» (Poeti d’Italia); in rif. ad animali bucolici in Boccaccio, Bucc. III 40 «et tu / si cantet phylomena petis, si ruminet hyrcus!» (Poeti d’Italia); VI 81 «Ruminat omne pecus, pueri campique quiescunt» (Poeti d’Italia); e, nella pastorale quattrocentesca, in Pontano, Egl. III 54 «cum ruminat omnis / grex simul et pastae suspirant pignora matres» (Poeti d’Italia).

AUTORE: Veronica Dadà.
DATA REDAZIONE: 20.01.2022.
DATA ULTIMA REVISIONE: 20.01.2022.