Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
particula, -e (s.f.)

DEFINIZIONE:
1. particella (Castiglioni-Mariotti).
Mon. III x 12 Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius.
FREQUENZA:

Mon. 1

INDEX LOCORUM:

particulam, Mon. III x 12

LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Latino classico e tardoantico:
con il signif. di «parva pars» il sost. è ampiam. att. a partire dal lat. class. (vd. ThLL s.v. particula I A 2): es. CicPis. 85 Cognoscis ex particula parva scelerum et crudelitatis tuae genus universum (CC); SenEpist. IV 32 Diducimus illam (scil. vitam) in particulas ac lancinamus (CC); AugConf. XI xv 20 Et ipsa una hora fugitivis particulis agitur: quidquid eius avolavit, praeteritum est; quidquid eius restat, futurum (CC).
Latino medievale:
il sost. è ampiamente att. anche nel lat. mediev., pertanto si riportano solo alcune occorrenze a titolo d'es.: Pietro il Venerabile, Adv. Iud. 4 Fides (…) Christiana non more errorum particulas vel partes mundi sibi subdidit, sed ut veritas a summa veritate, quae Christus est, derivata totum sibi orbem subiecit (LLT-A); Alberico delle Tre Fontane, Chronica de eadem corona sunt alique spine ab antiquo in Senonensi civitate et quedam etiam particula eiusdem corone fertur apud Sanctum Dyonisium esse a Karolo Magno delata et honorifice ibi reposita (MGH); Tommaso d’Aquino, Summa Theol. I q. 79, a. 9, r. 3 philosophus posuit duas particulas animae, scientificum et ratiocinativum, non quia sunt duae potentiae; sed quia distinguuntur secundum diversam aptitudinem ad recipiendum diversos habitus, quorum diversitatem ibi inquirere intendit (LLT-A); Alberto di Sassonia, Quaest. cael. III-IV q. 13 facile est unam parvam particulam aquae transmutare et movere (LLT-B).
Lessicografi medievali:
Commentatori danteschi:
Nell'accezione dantesca il termine ricorre solo nei passi segg.: Graziolo Bambaglioli ad Inf. Intro. Nota: non stricte, non breviter, sed per magnalium autoritatum et eloquiorum suorum mi[ni]steria non aliqua scienciarum accepit principia, non particulas, set universalis sapientie et virtutis veram intelligentiam et subiectum (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XXII 59-63: bene vides quomodo isti sunt apti ad extorquendum sibi aliquid de suo, ita quod unusquisque vult particulam suam (DDP); ad Purg. IV 43-48: homo tendens primo ad virtutem debet cum moderamine certo gradatim ascendere et eligere sibi omni die certam particulam, quia totam virtutem non posset simul vel cito amplecti (DDP); ad Par. XIX 58-63: Sicut ergo oculus humanus non videt fundum maris, nisi in parva parte sui, (…) ita intellectus eius non comprehendit profunditatem iustitiae Dei, nisi in aliqua particula (DDP); ad Par. XXIII 55-60: Hic autor facit descriptionem superexcellentis et transcendentis pulcritudinis Beatricis; et (…) vult dicere, quod non posset describere minimam particulam huius veritatis si haberet nunc secum subsidium omnium poetarum (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Par. XXIV 115-123: ille Baro, qui (…) de passu in passum, sive de parte in partem, examinando, iam traxerat me, scilicet in tantum, quod ultimis frondibus, idest particulis, tangendis appropinquabamus, reiteravit, idest reincepit: Gratia, que dominatur cum tua mente, os tibi aperuit (DDP).

NOTA:

Hapax nel lat. dantesco. Il termine, diminutivo di pars, nel lat. class. indica una piccola parte di un tutto (vd. ThLL s.v. particula I A, unico senso impiegato da D.), la parte di una frase o di un’orazione (vd. ThLL s.v. particula I B 1 e 2) e la particella indeclinabile (vd. ThLL s.v. particula I B 3); in questi due ultimi casi, quindi, la parola si configura come un tecnicismo ora retorico ora grammaticale.

Il lat. mediev. impiega particula in tutti i signif. individuati (vd. es. DMLBS s.v. particula). Nel lat. mediev., però, il sost. è utilizzato anche a indicare le diverse parti in cui si può dividere un’opera; vd. es. Goffredo di Viterbo, Mem. sec.: «Distinctiones et particulas totius libri congrue dispositas et ordinatas in presenti capite libri describimus, et cuiusque particule capitula ab aliis separata proponimus, quatinus, inspectis hiis primis titulis et per ordinem declaratis, cognoscat lector in ipso libri principio, que vel qualia in toto volumine capitula sint coniesta, et in qua libri particula quelibet capitula sunt requirenda» (MGH).

La parola, nei commenti lat. alla Commedia, compare numerose volte, ma solo in pochi passi nell’accezione impiegata da D.: numerose, infatti, sono le occorrenze di particula nel senso di 'parte dell’opera' (vd. es. Chiose Ambrosiane ad Par. I 1: «Hic incipit secunda particula secunde partis tocius Comedie in qua tractatur de gloria beatorum et gaudiis paradisi, de qua dicitur: "Gloria et divicie in domo eius"», DDP).

Oltre a particula, D. utilizza i termini corradicali particularisparticulariter particulo.

AUTORE: Federica Favero.
DATA REDAZIONE: 19.10.2020.