Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
subalterno, -avi, -atum, -are (v.)

DEFINIZIONE:
1. subordinare (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. III xii 8 In quantum vero sunt relativa quedam, ut patet, reducenda sunt vel ad invicem, si alterum subalternatur alteri vel in spetie comunicant per naturam relationis, vel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem.
Mon. III xii 9 Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus “Imperator est Papa”, nec e converso.
FREQUENZA:

Mon. 2

INDEX LOCORUM:

subalternatur, Mon. III xii 8
subalternetur, Mon. III xii 9

LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Latino classico e tardoantico:
Latino medievale:
il v. è att. con una certa abbondanza nel lat. mediev. con il signif. di 'subordinare'; si riportano a titolo d'es. alcune occorrenze: Alberto Magno, Anal. Post., I i 2 scientia Posteriorum subalternat sibi scientiam Priorum: quia cum liber Priorum demonstret medium, modum demonstrationis accipit a libro Posteriorum (LLT); I iii 7 Tertium autem dicunt esse, quod id quod addit supra subjectum superioris, non sit causatum vel procedens a substantia et natura subiecti superioris: aliter scientia paris et imparis subalternaretur scientiae de numeris, quod falsum est, cum sint una et eadem scientia, et sic etiam si hoc esset verum, prima philosophia sibi subalternaret omnes alias (LLT); Porph. univ., IV 5 specialissimum non potest esse subalternum, quia subalternare se non potest, ut respectu alicuius communis fiat subiectum et praedicatum (LLT); Tommaso d’Aquino, In II Sent., d. 9, q. 1, a. 1, arg. 5 Ergo videtur, cum scientia et actio et ordo non subalternentur invicem, quod inconvenienter assignantur hierarchiae tamquam genera in praedicta descriptione (LLT); In Trin., q. 5, a. 1, r. 5 physica secundum se et secundum omnes partes suas est speculativa, quamvis aliquae scientiae operativae subalternentur ei (LLT); Ludovico IV-Federico III, Const. 5, 914 Singula dignitatum et iurisdictionum officia sic se mutua caritate ac civilitate respiciunt, ut quotiens alterum alterius auxilio indiget, utrumque suas vices in casibus oportuni iuvaminis subalternet (MGH).
Lessicografi medievali:
Commentatori danteschi:
Il v. risulta att. solo nei seguenti luoghi: Pietro Alighieri (2) ad Inf. XVII 1-18: licet ipsum vitium fraudis sit unum in suo esse totaliter, tamen subalternatur per tria particularia genera, cum commictatur ipsa fraus aut dicto (…); aut facto (…) aut re ipsa (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XIX 52-54: Hic autor ponit responsionem illius spiritus qui subalternaverat ipsum autorem, accipiens ipsum loco Bonifacii (DDP).

NOTA:

Il v. non è att. nel lat. class. e tardoant.: Forcellini s.v. subalternatus registra l’agg. subalternatus, -a, um, che sarebbe derivato «ab inusit. subalterno», come att. unicamente in Boeth. In Categ. comm. I («subalternatum genus avis»per lui presente solo in Boeth. Aristot. Praedic.). La testimonianza del Forcellini, però, appare dubbia, dal momento che altrove il brano ricorre con una lezione differente: «Quod si subalterna sunt genera, nihil prohibet alias easdem esse differentias, alias diversas, ut avis est species animalis, et rursus est genus corvi, et est subalternum genus, avis» (CC).

Il v., derivato denominale da subalternus, inizia a essere att. con certezza nel lat. della scolastica, dove ha il valore di 'subordinare' o 'sottomettere' in senso gerarchico (vd. DMLBS s.v. subalternare); a tale ambito fa rif. D. nei due luoghi dove ricorre a subalterno. La parola è impiegata al di fuori del lessico della filosofia solo raramente (es. Ludovico IV-Federico III, Const. 5, 914), ma conserva comunque il signif. individuato.

Resta da sottolineare che quanto riportato dal Kirchenlat. Wört. (s.v. subalterno) è, con ogni probabilità, scorretto: il repertorio, infatti, assegnando a subalterno il signif. di «abhängig sein, geringer sein», attribuisce un signif. passivo a un v. che, come emerge dalle attestazioni mediev., è in realtà attivo.

AUTORE: Federica Favero.
DATA REDAZIONE: 05.05.2020.