Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
virtuo, -avi, -atum, -are (v.)

DEFINIZIONE:
1. esercitare il proprio potere (Chiesa-Tabarroni Mon.), esercitare la virtù (Quaglioni Mon.), informare della virtù (Rinaldi Questio).
Mon. III xiii 3 Quod autem auctoritas Ecclesie non sit causa imperialis auctoritatis probatur sic: illud, quo non existente aut quo non virtuante, aliud habet totam suam virtutem, non est causa illius virtutis; sed, Ecclesia non existente aut non virtuante, Imperium habuit totam suam virtutem: ergo Ecclesia non est causa virtutis Imperii et per consequens nec auctoritatis, cum idem sit virtus et auctoritas eius.
Questio 64 Et similiter etiam neque aqua esse potest; quia cum aqua sit corpus homogeneum, in qualibet sui parte, per se loquendo, uniformiter oportet esse virtuatam; et sic non esset ratio quia magis elevasset hic quam alibi.
Questio 68 Et cum primum mobile, scilicet spera nona, sit uniforme per totum et per consequens uniformiter per totum virtuatum, non est ratio quia magis ab ista parte quam ab alia elevasset.
Questio 76 Unde cum [Deus] dixit: «Congregentur aque in locum unum, et appareat arida», simul et virtuatum est celum ad agendum, et terra potentiata ad patiendum.
FREQUENZA:

Mon. 2
Questio 3

INDEX LOCORUM:

virtuante, Mon. III xiii 3 [2 v.]
virtuatam, Questio 64
virtuatum, Questio 68; 76

LOCUZ. E FRAS.:
non existente aut non virtuante: Mon. III xiii 3
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Latino classico e tardoantico:
Latino medievale:
il v. è scarsamente att. nel lat. mediev., dove possiede il signif. generale di 'dare virtù'; si riportano a titolo d'es.: Simplicio, In Cat. (trad. Moerbeke), 8 neque enim dicitur virtuatus, studiosus autem non a virtute denominatus est neque "ennaretus" (quod sonat existentem in virtute) (ALD); ibid. Reduxit autem haec vel ad id quod non iacent qualitatibus nomina, ut in naturalibus potentiis, vel ad consuetudinem non habentem in usu alterum, ut in virtute et virtuato (ALD); Simplicio, In de Caelo (trad. Moerbeke), I 8 Aristotiles quidem enim a sua totalitate virtuari putat magis appropinquantia et speciem perfectiorem accipere (ALD); Raimondo Lullo, Orat., X 5 intellectus per actum virtutis (…) contemplabatur virtutem paternam et filialem, recoluit memoria, quod oportet Filium habere actum, unde egrediatur actus, qui sit Deus, qui actus sit in virtute virtuare per omnem bonitatem (LLT); X 6 Cumque memoraverit memoria actum filialem, voluntas dilexit actum spiritualem procedentem virtuantem et in essentia intelligentem virtutem in infinitate bonitatis bonificantis et magnitudinis magnificantis etc., et in essentia infinita virtute virtuante infinite in bonitate bonificante etc. (LLT); Ars amativa, d. 2, c. 10 adhaeret intellectus ad contemplandum Deum per viam scientiae intelligendo, contemplans in divina sapientia scibundum, scientiosum, scitivum, scientem, scire, scibilem et scitum; et, cum hoc iterum ascendat, contemplans in virtute Dei virtuabundum, virtuosum, virtuativum, virtuantem, virtuare, virtuabilem et virtuatum (LLT).
Lessicografi medievali:
Commentatori danteschi:

NOTA:

Il v., derivato denominale da virtus, non att. nel lat. class. e tardoant., è scarsamente att. nel lat. mediev. e pare ricorrere a partire dal basso medioevo. Il suo utilizzo è limitato all’ambito filosofico, ove ha il signif. generale di 'dare virtù', intendendo virtù nel suo signif. di 'potere', 'forza operativa', 'proprietà' (cfr. virtus in VDL); limitati sono anche i modi verbali att.: il v., infatti, è testimoniato al participio (passato e presente) e all'infinito (attivo e passivo).

D. ricorre al v. esclusivamente nella forma di participio presente o di participio passato: in quest'ultimo caso, att. solo in Questio, virtuo vale genericamente 'dotato di virtù'. Il participio presente di virtuo, invece, ricorre esclusivamente in Mon. a indicare l'atto di 'dare virtù' e, più specificamente, di «causare auctoritatem» (vd. virtuare in ED).

Oltre a virtuare, D. impiega anche i termini collegati virtuose virtus.

AUTORE: Federica Favero.
DATA REDAZIONE: 24.04.2020.