Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
nodosus, -a, -um (agg.)

DEFINIZIONE:
1. nodoso, pieno di nodi (Castiglioni-Mariotti).
Eg. IV 14 nodosoque piri vulso de stirpe bacillo / stabat subnixus, ut diceret, Alphesibeus.
FREQUENZA:

Eg. 1

INDEX LOCORUM:
nodosoque, Eg. IV 14
LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
nodoso, vd. ED (A. Mariani).
Latino classico e tardoantico:
varie att. (cfr. Forcellini s.v. nodosus, I. a). Tra le più significative in relazione all’uso dantesco: Ov. Met. VI 691 vi freta concutio nodosaque robora verto (MqDq); XII 349 robore nodoso praeduraque tempora fregit (MqDq); Lucan. III 440 Procumbunt orni, nodosa impellitur ilex (MqDq); Iuv. VIII 247 nodosam post haec frangebat vertice vitem (MqDq); Stat. Theb. II 619 pinea nodosam quassabat robora clavam (MqDq).
Latino medievale:
varie att. (cfr. Du Cange s.v. nodosus); tra le più significative in relazione all’uso dantesco: Isid. Orig. V xxvii 18 Virgae sunt summitates frondium arborumque [...]; quae si lenis fuerit, virga est; si certe nodosa vel aculeata, scorpio rectissimo nomine (Mirabile); Aldelmo, De virg. 1214 Porro cum sanctum nodoso vimine miles / caederet infaustus (MGH); Waltharius 888 Dixit et in verbo nodosam destinat hastam (MGH); Matteo d'Acquasparta, Serm. Franc. I 2 Ista virga est nodosa et crassa et obliqua (LLT); Tommaso d’Aquino, In II Sent. IV, p. 650 ut patet in naturalibus in partubus monstruosis, et in artificialibus in ligno nodoso, quod non dirigitur ad actionem artificis (ALIM).
Lessicografi medievali:

Uguccione, N 48, 2 (s.v. nodus): nodosus -a -um, nodis plenus, et comparatur, unde nodose -sius -sime adverbium, et hec nodositas -tis (DaMA).
Balbi (s.v. nodus) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Guido da Pisa ad Inf. XIII: Non fronda verde, ma di color fosco; non rami obducti et recti, sed nodosi et curvi. Ideo ait in textu: non rami schietti, ma nodosi e ’nvolti (DDP).

NOTA:

Hapax nel lat. dantesco, utilizzato in Eg. IV 14 come attributo del bacillum su cui è appoggiato il pastore Alfesibeo (cfr. bacillum in VDL). Nella medesima accezione, in rif. all’asperità del legno, il termine è diffusamente att. nella poesia class. e mediev., ma non nella bucolica antecedente a D.

Con questo stesso signif. ricorre in Inf. XIII 5 «non rami schietti, ma nodosi e ’nvolti», relativamente ai rami degli alberi nella selva dei suicidi. Nella tradizione bucolica successiva, l’agg. trova att. in Petrarca, Buc. VI 15 «saxum et nodosa repagula gestans» (Poeti d’Italia); X 20 «verum inter scopulos nodosaque robora quercus» (Poeti d’Italia); XI 10 «Carpe iter hac, qua, nodosis innexa capistris» (Poeti d’Italia); XII 67 «Et tamen expediam nodosa volumina lingue» (Poeti d’Italia); Boccaccio, Bucc. X 125 «frangitur omne nemus nodosaque robora rumpit» (Poeti d’Italia).

AUTORE: Veronica Dadà.
DATA REDAZIONE: 07.06.2022.