nodosus, -a, -um (agg.)
DEFINIZIONE:
1. nodoso, pieno di nodi (
Castiglioni-Mariotti).
Eg. IV 14 nodosoque piri vulso de stirpe bacillo / stabat subnixus, ut diceret, Alphesibeus.
INDEX LOCORUM:
nodosoque, Eg. IV 14
LOCUZ. E FRAS.:
—
VARIANTI E/O CONGETTURE:
—
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
nodoso, vd.
ED (A.
Mariani).
Latino classico e tardoantico:
varie att. (cfr.
Forcellini s.v.
nodosus, I. a). Tra le più significative in relazione all’uso dantesco:
Ov.
Met. VI 691 vi freta concutio
nodosaque robora verto (
MqDq); XII 349 robore
nodoso praeduraque tempora fregit (
MqDq);
Lucan. III 440 Procumbunt orni,
nodosa impellitur ilex (
MqDq);
Iuv. VIII 247 n
odosam post haec frangebat vertice vitem (
MqDq);
Stat.
Theb. II 619 pinea
nodosam quassabat robora clavam (
MqDq).
Latino medievale:
varie att. (cfr.
Du Cange s.v.
nodosus); tra le più significative in relazione all’uso dantesco:
Isid.
Orig. V
xxvii 18 Virgae sunt summitates frondium arborumque [...]; quae si lenis fuerit, virga est; si certe
nodosa vel aculeata, scorpio rectissimo nomine (
Mirabile);
Aldelmo,
De virg. 1214 Porro cum sanctum
nodoso vimine miles / caederet infaustus (
MGH);
Waltharius 888 Dixit et in verbo
nodosam destinat hastam (
MGH);
Matteo d'Acquasparta,
Serm. Franc. I 2 Ista virga est
nodosa et crassa et obliqua (
LLT);
Tommaso d’Aquino, In II
Sent. IV, p. 650 ut patet in naturalibus in partubus monstruosis, et in artificialibus in ligno
nodoso, quod non dirigitur ad actionem artificis (
ALIM).
Lessicografi medievali:
Uguccione, N 48, 2 (s.v. nodus): nodosus -a -um, nodis plenus, et comparatur, unde nodose -sius -sime adverbium, et hec nodositas -tis (DaMA).
Balbi (s.v. nodus) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Guido da Pisa ad Inf. XIII: Non fronda verde, ma di color fosco; non rami obducti et recti, sed nodosi et curvi. Ideo ait in textu: non rami schietti, ma nodosi e ’nvolti (DDP).
NOTA:
Hapax nel lat. dantesco, utilizzato in Eg. IV 14 come attributo del bacillum su cui è appoggiato il pastore Alfesibeo (cfr. bacillum in VDL). Nella medesima accezione, in rif. all’asperità del legno, il termine è diffusamente att. nella poesia class. e mediev., ma non nella bucolica antecedente a D.
Con questo stesso signif. ricorre in
Inf. XIII 5 «non rami schietti, ma
nodosi e ’nvolti», relativamente ai rami degli alberi nella selva dei suicidi. Nella tradizione bucolica successiva, l’agg. trova att. in
Petrarca,
Buc. VI 15 «saxum et
nodosa repagula gestans» (
Poeti d’Italia); X 20 «verum inter scopulos
nodosaque robora quercus» (
Poeti d’Italia); XI 10 «Carpe iter hac, qua,
nodosis innexa capistris» (
Poeti d’Italia); XII 67 «Et tamen expediam
nodosa volumina lingue» (
Poeti d’Italia);
Boccaccio,
Bucc. X 125 «frangitur omne nemus
nodosaque robora rumpit» (
Poeti d’Italia).
AUTORE: Veronica Dadà .
DATA REDAZIONE: 07.06.2022.