Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
refluo, -xi, ere (v.)

DEFINIZIONE:
1. rifluire (Castiglioni-Mariotti). 
Eg. II 23 placatique ruant campis de monte leones, / et refluant unde, frondes et Menala nutent».
FREQUENZA:

Eg. 1

INDEX LOCORUM:
refluant, Eg. II 23
LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Latino classico e tardoantico:
varie att. (cfr. ThLL s.v. refluo); tra le più pertinenti in relazione all’uso dantesco: Verg. Georg. IV 262 ut mare sollicitum stridit refluentibus undis (MqDq); Aen. VIII 87 Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem / leniit, et tacita refluens ita substitit unda (MqDq); VIII 240 impulsu quo maximus intonat aether, / dissultant ripae refluitque exterritus amnis (MqDq); Ov. Met. VIII 163 liquidis Phrygius Maeandrus in undis / ludit et ambiguo lapsu refluitque fluitque (MqDq).
Latino medievale:
numerose att., tra cui: Isid. Nat. 41, 2 Ex quo intelligitur mare non crescere quod etiam per quosdam occultos profundi meatus aquae revolutae ad fontes suos refluant et solito cursu per suos amnes recurrant (CC); Teodolfo d’Orléans, Carm. 35, 21 Mox lacrimosus hiems oculorum nube refluxit, / imbreque suffudit frons peregrina genas (MGH); Goffredo di San Vittore, Fons, pars secunda, 480 Ista modis quatuor variatur unda, / [...] / nunc in altis refluit quo est oriunda (LLT); Pietro Lombardo, Sent. II 1, 8 Positus est ergo homo in medio, ut et ei serviretur et ipse serviret; ut acciperet utrinque et reflueret totum ad bonum hominis (CC); Vincenzo di Beauvais, Spec. doctr. XI 86 Nam certis horis, diebus pariter ac noctibus, ȩstu quodam, quod reuma vocant, ultro citroque percurrit, et more torrentium fluminum, nunc exundat in terras, nunc refluit in altitudinem suam (LLT).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. refluit): refluit: exuberat, abundat (Mirabile).
Uguccione, F 86, 37 (s.v. fluo): refluo -is, retro fluere, unde refluus -a -um (DaMA).
Balbi (s.v. fluo) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Guido da Pisa ad Inf. XV 4-6: Nam in partibus illis mare oceanum semper fluit et refluit, et talis fluxus vocatur ab habitatoribus terre «fiotto» (DDP).
Giovanni di Serravalle ad Inf. XV 4-12: In aliis sex horis quarte quarte, quia luna habet aspectum per transversum, vapores descendunt et sic aqua refluit (DDP).
Giovanni di Serravalle ad Purg. X 7-9: Nos ascendebamus per unam petram scissam, idest divisam, que movebatur ab una et alia parte, sicut unda que fugit [et] se appropinquat, idest sicut unda que fluit et refluit (DDP).
Giovanni di Serravalle ad Par. XVI 82-84: et sic vapores descendunt ad fundum maris, et sic aqua refluit: iterum in tertia quarta, sic sicut in prima, et tunc iterum fit fluxus: [...] Et sicut revolutio celi et lune cooperit, per fluxum supple, et discooperit, scilicet per refluxum, lictora sine quiete (quia in omni die naturali bis mare fluit et refluit) (DDP).

NOTA:

Hapax nel lat. dantesco; il v., composto prefissale di re + fluo, ricorre in Eg. II 23 a raffigurare la terza conseguenza del canto di Mopso, ossia che “refluiscano indietro le onde” (traduzione di Albanese Eg., p. 1641). In una simile accezione Giovanni del Virgilio aveva utilizzato l’agg. composto refluus in Eg. I 31 in rif. al Danubio, che arresterebbe il proprio corso e rifluirebbe perché ammaliato dal canto di D.: «et quo te refluus relegens mirabitur Hyster» (Poeti d’Italia). L’agg., raro nel latino class., ricorreva in questo senso in Ov. Met. VII 267 «refluum mare» (MqDq) e Lucan. IV 428 «refluoque mari» (MqDq); cfr. Dadà, Sui composti nominali, p. 33. Nel lat. poetico delle Egloge, D. ricorre anche al v. semplice fluo (Eg. II 37 «o Melibee, decus vatum, quoque nomen in auras / fluxit...»; cfr. fluo in VDL).

Il v. refluo non registra att. bucoliche precedenti né successive a D., ma ricorre nel lat. poetico fin da Virgilio (Georg. IV 262; Aen. VIII 87; 240) nel suo signif. proprio, in rif. ai corsi d’acqua. Tra le occorrenze poetiche trecentesche, cfr. Petrarca, Epist. metr. I 4, 104 «litore qua calabro siculas disterminat oras / pontus et horrisona refluens intersecat unda» (Poeti d’Italia).

AUTORE: Veronica Dadà.
DATA REDAZIONE: 24.06.2022.