Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
dominium, -ii (s.n.)

DEFINIZIONE:
1. dominio (Castiglioni-Mariotti).
Ep. VI 7 Nempe legum sanctiones alme declarant, et humana ratio percontando decernit, publica rerum dominia, quantalibet diuturnitate neglecta, nunquam posse vanescere vel abstenuata conquiri; nam quod ad omnium cedit utilitatem, sine omnium detrimento interire non potest, vel etiam infirmari; et hoc Deus et natura non vult, et mortalium penitus abhorreret adsensus.
Mon. III x 16 Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas divisionem non patitur.
FREQUENZA:

Ep. 1
Mon. 1

INDEX LOCORUM:

dominia, Ep. VI 7
dominio, Mon. III x 16

LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Latino classico e tardoantico:
il sost. nel lat. class. indica principalmente la «domini potestas» in senso più generale (vd. ThLL s.v. dominium II) e, in senso tecnico giuridico, il «domini ius potestasque alicuius rei pleno potestatis iure habendae, possidendae, utendae (sive abutendae) vel fruendae» (vd. ThLL s.v. dominium III): es. Gaius. Inst. I 54 Ceterum cum apud cives Romanos duplex sit dominium (nam vel in bonis vel ex iure Quiritium vel ex utroque iure cuiusque servus esse intellegitur), ita demum servum in potestate domini esse dicemus, si in bonis eius sit, etiamsi simul ex iure Quiritum eiusdem non sit (CC); Gaius. Dig. 41, 1, 1  Quarundam rerum dominium nanciscimur iure gentium, quod ratione naturali inter omnes homines peraeque servatur, quarundam iure civili, id est iure proprio civitatis nostrae (CC); Ulp. Dig. 41, 2, 17, 1 Differentia inter dominium et possessionem haec est, quod dominium nihilo minus eius manet, qui dominus esse non vult, possessio autem recedit, ut quisque constituit nolle possidere (CC).
Latino medievale:
la parola è ampiamente att. nel lat. mediev.; si riportano alcuni esempi scelti: Alessandro di Hales, Summa, II, pars 2, i. 3, t. 8, q. 3, t. 2, c. 4, a. 2, p. 1, n. 838 Oblationes illae in sui substantia sunt res temporales; licitum autem est eis habere dominium rerum temporalium; ergo licitum est percipere oblationes (LLT); Marsilio da Padova, Def., II 14 ostenditur per necessitatem, quod perfecti habeant vel habere possint (…) dominium dictum secundum primam aut secundam vel terciam speciem dominii rerum temporalium, vel usus earum (…) maxime rerum que unico aliquo usu consumptibiles sunt (MGH); Carlo IV, Acta, 567 Sane licet pridem (...) Fridricus Romanorum imperator augustus (...) de singulari sue benignitatis munere (...) illustri Wadislao condam Boemie duci, qui regnum Boemie ante coronacionem suam regebat, et suis heredibus Boemie regibus censum de terra Polonie, quem antecessores eius duces Boemie a Polonia multis temporibus accipere consweverant quemque Polonie et Slezie duces sacro imperio solvere tenebantur, prout in litteris imperatoris prefati evidenter exprimitur, liberaliter duxerit erogandum, ipsi quoque duces Polonie et Sl(ez)ie eundem censum (...) predecessoribus nostris in signum subiectionis debite et in recognicionem sui superioris dominii rite persolverint multis temporibus retroactis, tamen ad habundancioris cautele presidium tractu temporis dicti duces suo, heredum et successorum suorum nomine atque vice principatus, terras ac dominia sua a clare memorie illustri Iohanne condam Boemie rege, genitore nostro karissimo, dum viveret, et demum a nostra celsitudine, dicto nostro genitore defuncto, et a corona regni Boemie in pheudum cum solempnitate debita susceperunt nobisque ac dicto genitori nostro, dum viveret, tamquam Boemie regibus et corone regni Boemie prestiterunt solempniter obedientie, homagii, subieccionis et fidelitatis debite corporalia iuramenta (MGH).
Lessicografi medievali:

Balbi (s.v. dominium): Dominium. A dominus dicitur dominium .nii idest ius, tutela, potestas (Mirabile).

Commentatori danteschi:

NOTA:

Il termine, derivato da dominus o dominari, è in lat. class. sinonimo di dominatio e vale 'dominio' sia in senso tecnico giuridico sia in senso più generale (vd. Corrispondenze). Tali signif. sono conservati anche dal lat. mediev., ma è necessario sottolineare che nell'uso dantesco dominium dominatio non possono essere considerati completamente sinonimi (vd. s.v. dominatio).

Quaglioni Mon., p. 1351, n. ad loc. – recuperando Kay Mon. – a proposito di Mon. III x 16 richiama il fatto che «superiori dominio è espressione (…) tecnica, che Kay pone in relazione alla coppia concettuale dominium eminens - dominium utile, cioè alla configurazione del 'dominio diviso' (sia in senso privatistico sia, com’è in questo caso, in senso pubblicistico), in uso presso i giuristi dell’età di D., aggiungendo poi che 'the term superior dominus was used to express the emergent concept of sovereignty'».

AUTORE: Federica Favero.
DATA REDAZIONE: 09.05.2020.