Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it
De vulg. 7
Ep. 1
lingua, De vulg. I vi 4; I vi 6; I x 2; I x 6 (2); I xix 1
linguam, Ep. XI 19
linguarum, De vulg. I viii 1
confusio linguarum: De vulg. I viii 1
lingua confusionis: De vulg. I vi 6
lingua gratiae: De vulg. I vi 6
lingua vulgaris: De vulg. I xix 1
molto frequenti (vd. ThLL s.v. lingua I e II), vd. ad es. Plaut. Amph. 556 quid est? Quo modo? Iam quidem hercle ego tibi istam / scelestam, scelus, linguam apscidam (MqDq); Aug. Gen. IX 12 unam sane linguam primitus fuisse didicimus, antequam superbia turris illius post diluuium fabricatae in diuersos signorum sonos humanam diuideret societatem, quaecumque autem illa lingua fuerit, quid adtinet quaerere? (CC); Aug. Civ. XLVIII xvi 4-5 cum ergo in suis linguis istae gentes fuisse referantur, redit tamen narrator ad illud tempus, quando una lingua omnium fuit, et inde iam exponit, quid acciderit, ut linguarum diversitas nasceretur. Et erat, inquit, omnis terra labium unum et vox una omnibus (CC).
ampiamente att. in entrambi i signif. che si trovano in D. (vd. Arnaldi-Smiraglia s.v. lingua), vd. ad es. Egidio Romano, De reg. princ., p. 93 Comedendo et bibendo (...) delectamur in lingua ubi regnat gustus, et in gutture ubi non est gustus, sed tactus. et (...) magis delectamur, cum cibus aut potus attingit guttur, quam cum coniungitur linguae (ALIM); Guido Faba, Ars dictaminis, p. 388 quia labiis dolosis et lingua serpentina voluisti nos draconis dentibus lacerare (ALIM); Tommaso d'Aquino, Super Sent. II xi 2 Sed locutio est actus linguae (LLT); Bene da Firenze, Candelabrum, I, p. 16 possumus quandoque de una lingua in aliam detorquere (ALIM).
Isid. Orig. XI i 51: Linguae a ligando cibo putat Varro nomen impositum. Alii, quod per articulatos sonos uerba ligat. Sicut enim plectrum cordis, ita lingua inliditur dentibus et uocalem efficit sonum (Mirabile).
Papias (s.v. lingua): Linguae sacrae tres sunt: hebraea, graeca, latina, quae toto orbe maxime coluntur (...). Lingua vero a ligando cibum potusque dicitur, vel quia inarticulatos sonos et verba liget (Mirabile).
Uguccione, L 76, 1-2 (s.v. lingo): lingo -is -xi -tum, idest lambere, linguam alicui rei superducere et inde hec lingua quia ea lingimus; vel lingua a ligo -as quia ligat verba et voces per articulatos sonos; vel lingua a ledo -is quia dentibus illiditur: sicut enim plectrum cordis ita lingua illiditur dentibus et vocalem efficit sonum (DaMa).
Balbi (s.v. lingua) = Uguccione (Mirabile).
NOTA:
Nel contesto di De vulg. I vi 4 il signif. proprio di lingua come organo articolatorio fa del sost. un sinon. di labium così come viene usato in Gn XI 1: «erat autem terra labii unius et sermonum eorundem» e Gn XI 9: «et idcirco vocatum est nomen eius Babel quia ibi confusum est labium universae terrae» vd. Tavoni De vulg., p. 1178, il brano di De vulg. I vi 7: «quod primi loquentis labia fabricantur» e cfr. anche Aug. Civ. XLVIII xvi 5 (campo Corrispondenze). La concezione tradizionale delle tre lingue sacre esposta in Papias è estranea a D. (vd. trilinguis in VDL).
Nel signif. di "lingua (sistema linguistico, idioma)", il sost. è usato nell’espressione lingua confusionis, che deriva dal De Civitate Dei di Agostino e dal Genesi (vd. Tavoni De vulg., p. 1181). A questa locuzione si affianca per antitesi il concetto di lingua gratiae, che invece è tutto dantesco. Nel brano di De vulg. I viii 1 l’espressione confusio linguarum è «formula ricapitolativa di ascendenza biblica» (Tavoni, Contributo, p. 414) all’interno di un contesto in cui altrimenti domina il termine loquela (vd. in VDL). Per significare una singola lingua o più lingue D. usa alla pari, senza particolare connotazione, lingua e loquela, mentre usa ydioma per sottolineare che si tratta di una lingua particolare, e locutio per significare la facoltà del linguaggio.