Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it
tripharie, De vulg. I ix 4
nel lat. class. è att. l’avv. trifarie con lo stesso signif. dell'agg. (vd. OLD s.v. trifariam), come ad es. in Prisc. Gramm. III 451 igitur omnia tempora in omni coniugatione in omnibus modis absque imperativo et absque praeterito perfecto indicativo apparet trifarie declinari secundum praesens tempus trium coniugationum (CC); Isid. Orig. XIV ii 1 Orbis a rotunditate circuli dictus, quia sicut rota est; unde brevis etiam rotella orbiculus appellatur. Undique enim Oceanus circumfluens eius in circulo ambit fines. Divisus est autem trifarie: e quibus una pars Asia, altera Europa, tertia Africa nuncupatur (Mirabile).
l’avv. è relativamente più diffuso in epoca mediev., dove mantiene il signif. class. e tardoantico, vd. Blaise Mediev. s.v. trifarie e cfr. ad es. Tommaso d’Aquino, Quaest. disp. de malo II v 39 Et quantum ad hoc bene dixerunt qui actus diviserunt trifarie, dicentes, quosdam esse bonos, quosdam malos, quosdam indifferentes (LLT).
Uguccione, F 50, 40 (s.v. for): unde bifarie, trifarie, quadrifarie, multifarie; bifarie, idest in duobus modis vel in duabus partibus, et sic in aliis (DaMA).
Balbi (s.v. bifarius) = Uguccione (Mirabile).
NOTA:
Hapax nel lat. dantesco. Così come l’agg. tripharius, anche l’avv. indica per D. la suddivisione linguistica avviata dalla torre di Babele (vd. tripharius in VDL, dove si rileva la particolare importanza del passo di Isidoro per la concezione dantesca delle famiglie linguistiche d’Europa).
Tenendo presente che bifarie è immediatamente prima di trifarie nell’elenco di Uguccione e Balbi, si nota la connessione all’ambito linguistico dei corrispondenti composti con bi- che si registrano in Papias, dove bifarie compare come spiegazione del lemma bilingue (vd. Papias s.vv. bilingue e bilinguis). Tuttavia, nei lessicografi mediev. la divisione indicata dai composti avverbiali bifarie / trifarie è relativa alle competenze linguistiche (quando non alle qualità morali) del parlante, e mai alla storia delle lingue d’Europa, che rimane un’assoluta novità dantesca.