tripharie (avv.)

1. in tre parti (Tavoni De vulg.).
De vulg. I ix 4 Quare autem tripharie principalius variatum sit, investigemus; et quare quelibet istarum variationum in se ipsa variatur, puta dextre Ytalie locutio ab ea que est sinistre (nam aliter Paduani et aliter Pisani locuntur); et quare vicinius habitantes adhuc discrepant in loquendo, ut Mediolanenses et Veronenses, Romani et Florentini, nec non convenientes in eodem genere gentis, ut Neapoletani et Caetani, Ravennates et Faventini, et, quod mirabilius est, sub eadem civilitate morantes, ut Bononienses Burgi Sancti Felicis et Bononienses Strate Maioris.
De vulg. 1

tripharie, De vulg. I ix 4

-
Hapax nel lat. dantesco. Così come l’agg. tripharius, anche l’avv. indica per D. la suddivisione linguistica avviata dalla torre di Babele (vd. tripharius in VDL, dove si rileva la particolare importanza del passo di Isidoro per la concezione dantesca delle famiglie linguistiche d’Europa).

Tenendo presente che bifarie è immediatamente prima di trifarie nell’elenco di Uguccione e Balbi, si nota la connessione all’ambito linguistico dei corrispondenti composti con bi- che si registrano in Papias, dove bifarie compare come spiegazione del lemma bilingue (vd. Papias s.vv. bilingue e bilinguis). Tuttavia, nei lessicografi mediev. la divisione indicata dai composti avverbiali bifarie / trifarie è relativa alle competenze linguistiche (quando non alle qualità morali) del parlante, e mai alla storia delle lingue d’Europa, che rimane un’assoluta novità dantesca.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

nel lat. class. è att. l’avv. trifarie con lo stesso signif. dell'agg. (vd. OLD s.v. trifariam), come ad es. in Prisc. Gramm. III 451 igitur omnia tempora in omni coniugatione in omnibus modis absque imperativo et absque praeterito perfecto indicativo apparet trifarie declinari secundum praesens tempus trium coniugationum (CC); Isid. Orig. XIV ii 1 Orbis a rotunditate circuli dictus, quia sicut rota est; unde brevis etiam rotella orbiculus appellatur. Undique enim Oceanus circumfluens eius in circulo ambit fines. Divisus est autem trifarie: e quibus una pars Asia, altera Europa, tertia Africa nuncupatur (Mirabile).

Latino medievale:

l’avv. è relativamente più diffuso in epoca mediev., dove mantiene il signif. class. e tardoantico, vd. Blaise Mediev. s.v. trifarie e cfr. ad es. Tommaso d’Aquino, Quaest. disp. de malo II v 39 Et quantum ad hoc bene dixerunt qui actus diviserunt trifarie, dicentes, quosdam esse bonos, quosdam malos, quosdam indifferentes (LLT).

Lessicografi medievali:

Uguccione, F 50, 40 (s.v. for): unde bifarie, trifarie, quadrifarie, multifarie; bifarie, idest in duobus modis vel in duabus partibus, et sic in aliis (DaMA).
Balbi (s.v. bifarius) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Giulia Pedonese.
Data redazione: 20.05.2019.
Data ultima revisione: 02.06.2021.