Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it
att. nel lat. class. con il signif. proprio di ‘azione ed effetto del nascere’, traslato dunque in rif. all'uomo come ‘origine, lingua, famiglia, religione, popolo, suolo’ (vd. ThLL s.v. natio, vd. anche Forcellini s.v. natio); signif. medesimo anche nel lat. tardoant., con possibile rif. specifico ai ‘gentili/pagani’ (vd. Blaise Patr. s.v. natio); a titolo esemplificativo, Cic. Off. I xi 35 In quo tantopere apud nostros iustitia culta est, ut ii, qui civitates aut nationes devictas bello in fidem recepissent, earum patroni essent more maiorum (CC); ancora, citato da D. in Mon. II v 7, Cic. Off. II viii 26 Verum tamen, quam diu imperium populi Romani beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sociis aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii, regum, populorum, nationum portus erat et refugium senatus, nostri autem magistratus imperatoresque ex hac una re maximam laudem capere studebant, si provincias, si socios aequitate et fide defendissent (CC); Aug. Civ. X 32 Haec est universalis via, de qua tanto ante tempore prophetatum est: Erit in novissimis diebus manifestus mons domus Domini, paratus in cacumine montium, et extolletur super colles; et venient ad eum universae gentes, et ingredientur nationes multae, et dicent: Venite, ascendamus in montem Domini, et in domum Dei Jacob; et annuntiabit nobis viam suam, et ingrediemur in ea (CC).
att. nel lat. mediev. con il medesimo signif.; al plurale, nationes, sono definiti i territori europei che assumono il loro nome dalla popolazione che li occupa (vd. Du Cange s.v. natio). A titolo esemplificativo, Tommaso d'Aquino, Summa Theol., Ia IIae, q. 106, art. 1, arg. 3 Sed lex indita communis est et eis qui sunt in Novo Testamento, et eis qui sunt in Veteri Testamento, dicitur enim Sap. vii, quod divina sapientia per nationes in animas sanctas se transfert, amicos Dei et prophetas constituit (LLT).
Papias (s.v. nationes): nationes sunt quae proprius cognationibus terminatae gentes vocatur, natio a nascendo vocata (Mirabile).
Uguccione, N 12, 2-4 (s.v. nascor): Et inde natio -nis, idest nascendi proprietas, scilicet actus vel passio nascendi. Et natio dicitur gens secundum propriam cognationem et collectionem ab alia distincta, ut Greci, Italici, Franci, et natio provincia eorum est; et natio etiam quandoque regio vel terra parum vel nichil habitata dicitur; unde hec natiuncula diminutivum (DaMA).
Balbi (s.v. natio) = Uguccione (Mirabile).
NOTA:
In De vulg. I vi 3 natio è utilizzato in dittologia sinonimica con gens – nationes et gentes –, e nel contesto non sembra applicabile una netta distinzione fra natio come suolo patrio e gens come stirpe. In volgare nazione significa più propriamente ‘nascita’ (Inf. I 105), ‘stirpe’, ‘progenie’, ‘discendenza’ (Canz. LXXXIII, Le dolci rime 63).
In De vulg. I viii 3 appare evidente l'utilizzo di natio per indicare le popolazioni europee e i loro territori, come att. in Uguccione, N 12, 3.
In Ep. VIII 5 il termine nationes è accompagnato dall'aggettivo barbaras, in naturale opposizione al principatus Romani provvidenzialmente voluto da Dio per assoggettarle.
In Ep. XIII 1 l'autodefinizione presente nell'intitulatio – Florentinus natione non moribus –, ripetuta anche nella porzione dell'accessus relativa al titolo del poema (Ep. XIII 28), suona particolarmente polemica verso la guelfa città d'origine, tanto più poiché esibita in uno scritto rivolto al ghibellino Vicario imperiale. Questa def. è inoltre testimoniata da molti antichi commentatori (cfr. Jacopo della Lana ad Inf. XV 69; Guido da Pisa ad Inf. XV 70-72).
In Mon. II v 7 il termine è tratto da Cic. Off. II viii 26-27.