Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it
Ep. 1
Mon. 3
gubernator, Ep. VIII 5; Mon. III xvi 18
gubernatorem, Mon. III vii 1 (2)
Isid. Orig. XIX i 4 (…) gubernator, quasi coibernator, quod coibeat prudentia sua iberna, id est tempestates maris (Mirabile).
Papias (s.v. gubernio): (…) gubernator, dictus quas cohibernator eo quod cohibeat prudentia sua hybernas tempestates. Gubernator pro κυβερνήσης (Mirabile).
Uguccione, H 1, 10 (s.v. habeo): (…) gubernator -ris, quasi cohibernator, quia cohibeat prudentia sua hyberna, idest tempestates marinas (DaMA).
Balbi (s.v. gubernator) = Uguccione (Mirabile).
NOTA:
Il sost. nel lat. class. e mediev. possiede essenzialmente due signif., dal momento che indica in senso proprio chi governa la nave (vd. ThLL s.v. gubernator I; è l’unico signif. registrato dai principali lessicografi mediev.) ed è impiegato «de administratoribus, moderatoribus rerum sive corporearum sive incorporearum» (vd. ThLL s.v. gubernator II).
D. utilizza il termine nel secondo signif. individuato e sempre in rif. a Dio o a Cristo; dei commentatori lat. della Commedia, è solo Pietro Alighieri (1) ad Inf. II 52-102 a riportare – in un unico passo – lo specifico uso dantesco: nella maggioranza dei casi, infatti, gubernator compare nel senso di 'timoniere' (es. Benvenuto da Imola ad Purg. VI 26-33: «Virgilius VI Eneidos scribit, quod Eneas cum ivit ad infernum invenit inter alias multas animas animam Palinuri, qui gubernator navis ipsius Eneae tempore noctis deceptus a somno cecidit in mare, et natando pervenit ad litus Italiae», DDP) o come equivalente di 'amministratore di un’istituzione' (es. Pietro Alighieri (1) ad Purg. XXXIII 1-3: «Continuando se auctor dicit, quomodo per ea quae vidit et audivit de Ecclesia, idest in suo intellectu reduxit de modernis gubernatoribus Ecclesiae Dei, illac septem dominae, idest septem virtutes supradictae, tamquam derelictae ab eis pastoribus, a quibus deberent magis haberi, coeperunt cum lacrimis mediante Beatrice, idest theologia, in memoria auctoris canere illa verba prophetica Psalmistae», DDP, e Chiose Ambrosiane ad Purg. VIII Nota: «Hoc quinto gradu vestibuli detinentur rectores et gubernatores provinciarum negligentes in cura sibi commissa», DDP).
Interessanti sono le varianti di F (gubernator et rector) e di T (Largitor) che si incontrano in Mon. III xvi 18 e che ripropongono vocaboli tradizionalmente utilizzati come attributi divini (in tal caso, dunque, si possono configurare come sinon. della lezione originaria gubernator).
D. impiega anche i termini collegati gubernatrix, gubernaculum e guberno.