gubernator, -oris (s.m.)

1. governatore (Castiglioni-Mariotti).
Ep. VIII 5 Nunc ideo regni siderii iustis precibus atque piis aula pulsetur, et impetret supplicantis affectus quatenus mundi gubernator eternus condescensui tanto premia coequata retribuat, et ad auspitia Cesaris et Auguste dexteram gratie coadiutricis extendat (...).
Mon. III vii 1 Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi vicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem.
Mon. III xvi 18 Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator.

Ep. 1
Mon. 3

gubernator, Ep. VIII 5; Mon. III xvi 18
gubernatorem, Mon. III vii 1 (2)

dominus et gubernator: Mon. III vii 1

Il sost. nel lat. class. e mediev. possiede essenzialmente due signif., dal momento che indica in senso proprio chi governa la nave (vd. ThLL s.v. gubernator I; è l’unico signif. registrato dai principali lessicografi mediev.) ed è impiegato «de administratoribus, moderatoribus rerum sive corporearum sive incorporearum» (vd. ThLL s.v. gubernator II).

D. utilizza il termine nel secondo signif. individuato e sempre in rif. a Dio o a Cristo; dei commentatori lat. della Commedia, è solo Pietro Alighieri (1) ad Inf. II 52-102 a riportare – in un unico passo – lo specifico uso dantesco: nella maggioranza dei casi, infatti, gubernator compare nel senso di 'timoniere' (es. Benvenuto da Imola ad Purg. VI 26-33: «Virgilius VI Eneidos scribit, quod Eneas cum ivit ad infernum invenit inter alias multas animas animam Palinuri, qui gubernator navis ipsius Eneae tempore noctis deceptus a somno cecidit in mare, et natando pervenit ad litus Italiae», DDP) o come equivalente di 'amministratore di un’istituzione' (es. Pietro Alighieri (1) ad Purg. XXXIII 1-3: «Continuando se auctor dicit, quomodo per ea quae vidit et audivit de Ecclesia, idest in suo intellectu reduxit de modernis gubernatoribus Ecclesiae Dei, illac septem dominae, idest septem virtutes supradictae, tamquam derelictae ab eis pastoribus, a quibus deberent magis haberi, coeperunt cum lacrimis mediante Beatrice, idest theologia, in memoria auctoris canere illa verba prophetica Psalmistae», DDP, e Chiose Ambrosiane ad Purg. VIII Nota: «Hoc quinto gradu vestibuli detinentur rectores et gubernatores provinciarum negligentes in cura sibi commissa», DDP).

Interessanti sono le varianti di F (gubernator et rector) e di T (Largitor) che si incontrano in Mon. III xvi 18 e che ripropongono vocaboli tradizionalmente utilizzati come attributi divini (in tal caso, dunque, si possono configurare come sinon. della lezione originaria gubernator).

D. impiega anche i termini collegati gubernatrixgubernaculum guberno.

Mon. III xvi 18: gubernator] gubernator A, B, C, D, E, G, H, K, L, M, N, Ph, S, U, V, Y, Z et edd., gubernator et rector F, gubernatore P, Largitor
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il vocabolo è att. a partire dall'età class. con il signif. figurato di «moderator rerum», specialmente «mundi, terrae, hominum» e simili (vd. ThLL s.v. gubernator II A 1): es. SenPhaedr. 903 Pro sancta Pietas, pro gubernator poli et qui secundum fluctibus regnum moves (MqDq); Ps. ApulAscl. 3 Caeli vero et ipsius animae et omnium, quae mundo insunt, ipse gubernator est, qui est effector, deus (CC); TertAdv. Iud. 2 Cur etenim Deus, universitatis conditor, mundi totius gubernator, hominis plasmator, universarum gentium sator, legem per Moysen uni populo dedisse credatur, et non omnibus gentibus attribuisse dicatur? (CC).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Alessandro di Hales, Summa, I, pars 1, i. 1, t. 5, s. 2, q. 3, t. 1, c. 8, a. 1, n. 210 sicut fides supponit quod Deus sit omnium creator, ita tenet quod ipse est omnium gubernator et conservator (LLT); II, pars 1, i. 2, t. 3, s. 2, q. 2, t. 2, d. 2, m. 1, c. 3, n. 172 licet habeat cognitionem creatoris et gubernatoris, illa cognitio non est sufficiens ad inclinandum dilectionem propter contrarium appetitum (LLT); Alberto Magno, Comm. in I Sent., d. 37 A, a. 6 multis modis Deus est in diversis, et potest sic dici (…) quod Deus est in coelo (…) in mundo autem, ut creator et gubernator (LLT); Tommaso d’Aquino, In Trin., q. 3, a. 2 Non enim aliquis eligeret cultum Deo exhibere, nisi fide teneret Deum esse creatorem, gubernatorem et remuneratorem humanorum actuum (LLT); Summa Gent., III lxiv 3 Est igitur Deus per suam providentiam omnium gubernator (LLT); Summa Theol., I, q. 103, a. 5 competit Deo esse gubernatorem rerum (LLT); Guido Vernani, Repr. Mon., II 5 (Iudei) quia colebant unum verum Deum, creatorem et gubernatorem celi et terre, magis de iure debebat principari gentibus quam Romani; Alberto di Sassonia (Giovanni Buridano?), Quaest. Phyis., I, q. 21 Deus et intelligentiae, quae sunt rectores et gubernatores universi, non inclinant entia naturalia nisi ad illa quae sunt pro decore universi (LLT).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XIX i 4 (…) gubernator, quasi coibernator, quod coibeat prudentia sua iberna, id est tempestates maris (Mirabile).
Papias (s.v. gubernio): (…) gubernator, dictus quas cohibernator eo quod cohibeat prudentia sua hybernas tempestates. Gubernator pro κυβερνήσης (Mirabile).
Uguccione, H 1, 10 (s.v. habeo): (…) gubernator -ris, quasi cohibernator, quia cohibeat prudentia sua hyberna, idest tempestates marinas (DaMA).
Balbi (s.v. gubernator) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Pietro Alighieri (1) ad Inf. II 52-102: Metaphysica de Deo creatore et gubernatore inferiorum est, et terminatur ad esse naturae (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 07.04.2020.