gubernaculum, -i (s.n.)

1. governo, direzione (Castiglioni-Mariotti).
Ep. VII 12 Nam etsi vim passa in angustum gubernacula sua contraxerit, undique tamen de inviolabili iure fluctus Amphitritis attingens vix ab inutili unda Oceani se circumcingi dignatur.
Mon. II i 6 Nam per hoc quod romanum Imperium de iure fuisse monstrabitur, non solum ab oculis regum et principum, qui gubernacula publica sibi usurpant, hoc ipsum de romano populo mendaciter extimantes, ignorantie nebula eluetur, sed mortales omnes esse se liberos a iugo sic usurpantium recognoscent.

Ep. 1
Mon. 1

gubernacula, Ep. VII 12; Mon. II i 6

gubernacula publica: Mon. II i 6

Il termine, nel lat. class., possiede un duplice significato, indicando in senso proprio il timone e in senso traslato il governo (cfr. Castiglioni-Mariotti e ThLL s.v. gubernaculum).

Il vocabolo è utilizzato da D. solo nel suo senso traslato, come sinon. di regimen (cfr. anche Firminus Verris (s.v. guberno) «Gubernaculum .culi (…) .i. cum quo aliquid gubernatur vel timon navis. Gubernaculum eciam sepe ponitur pro regimine»); i commentatori lat. della Commedia, invece, ne recuperano entrambi i significati (cfr. es. Benvenuto da Imola ad Inf. XVII 100-105: «ibat ista navicula cum remis et velo sine gubernaculo», DDP). D. impiega, inoltre, anche i termini collegati gubernogubernator gubernatrix.

Numerose sono – come fa notare Quaglioni Mon. p. 1060, n. ad loc. – le soluzioni adottate dai diversi traduttori per la resa del nesso gubernacula publica di Mon. II i 6: «“il governo pubblico (Anonimo); per Ficino semplicemente “el ghoverno”. Vinay traduce “il governo della cosa pubblica”; Pézard “le gouvernail de l’état”; così anche Ronconi 1966 e Sanguineti 1985; “il timone dello stato”; Pizzica 1988, fantasiosamente, “l’ufficio di pubblici timonieri”; Imbach “das Steuer der Regierung”; Gally 1993 “les rênes publiques”; Shaw 1996 “control of public affairs”; Kay “public government”». Differente dalle precedenti è la traduzione proposta da Quaglioni Mon. (“pubblici poteri”), mentre Chiesa-Tabarroni Mon. cerca di riproporre la duplice valenza del termine lat. – inserendosi nel solco di Sanguineti Mon., Pizzica Mon. e Gally Mon.  – con “redini del governo”.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
att. a partire dal lat. class. con il signif. traslato di «munus, potestas, actio gubernandi, i. regendi, administrandi» (vd. ThLL s.v. gubernaculum II 1 A 1).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Decretum Gratiani II 16 3 10 Si sacerdotes vel ministri, dum gubernacula ecclesiarum amministrare videntur, contra Patrum sanctissimas sanctiones de rebus ecclesiae diffinisse aliqua dinoscuntur, (…) subputacioni sordo substabit (LLT-A); Tolomeo da Lucca (Bartolomeo Fiadoni), Reg. Princ. II x 882 comites, barones et milites simplices, feudatarii, qui ex suo feudo et ipsi et sui successores ad regni gubernacula sunt obligati perpetuo (LLT-A); Acta varia, Const. 2 462 ad Urbis regimen et Romanorum gubernacula dirigenda pre cunctis mundi principibus vos sufficientes et ydoneos reputamus (MGH); Corrado di Megenberg, Oeconomica I iii 4 ne gubernacula rei publice ministris careant aut dominis, oportuit paucitatem sapiencie potenciis adimplere (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:

Guido da Pisa ad Inf. XVIII 82-84: Hunc Iasonem primates Thesalie affectu mirabili diligebant, intantum quod in corde regis suspicio orta est ne Iason invaderet gubernacula regni sui (DDP); ad Inf. XXVI 52-54: Cum ergo talibus pactis ordinatis atque sancitis Ethyocles regni gubernacula suscepisset, Polinices ex condicto exulavit a regno (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. VI 88-90: perchè Giustiniano, iustus imperator, ti racconciasse il freno, idest gubernaculum et regimen (DDP); ad Par. III 109-114: quidam Tancredus Regulus de stirpe transversali suscepit regni gubernaculum (DDP); ad Par. XX 31-36: autor in praecedenti capitulo vituperavit principes praesentis temporis, quibus est commissum et permissum gubernaculum regni christiani (DDP).

Autore: Federica Favero.
Data redazione: 07.04.2020.