guberno, -avi, -atum, -are (v.)

1. governare (Conte).
De vulg. I iv 6 Ad quod quidem dicimus quod bene potuit respondisse Deo interrogante, nec propter hoc Deus locutus est ipsa quam dicimus locutionem. Quis enim dubitat quicquid est ad Dei nutum esse flexibile, quo quidem facta, quo conservata, quo etiam gubernata sunt omnia? Igitur cum ad tantas alterationes moveatur aer imperio nature inferioris, que ministra et factura Dei est, ut tonitrua personet, ignem fulgoret, aquam gemat, spargat nivem, grandines lancinet, nonne imperio Dei movebitur ad quedam sonare verba, Ipso distinguente qui maiora distinxit? Quid ni?
Ep. VI 2 Eterni pia providentia Regis, qui dum celestia sua bonitate perpetuat, infera nostra despiciendo non deserit, sacrosancto Romanorum Imperio res humanas disposuit gubernandas, ut sub tanti serenitate presidii genus mortale quiesceret, et ubique, natura poscente, civiliter degeretur.
Mon. I v 8 Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui civitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Veritatis: «Omne regnum in se divisum desolabitur».
Mon. I xiv 7 Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit.
Mon. II xi 6 Hinc est quod Herodes, quamvis ignorans quid faceret, sicut et Cayphas cum verum dixit de celesti decreto, Cristum Pilato remisit ad iudicandum, ut Lucas in evangelio suo tradit. Erat enim Herodes non vicem Tyberii gerens sub signo aquile vel sub signo senatus, sed rex regno singulari ordinatus ab eo et sub signo regni sibi commissi gubernans.

De vulg. 1
Ep. 1
Mon. 3

gubernandas, Ep. VI 2
gubernans, Mon. II xi 6
gubernata, De vulg. I iv 6
gubernet, Mon. I v 8
gubernetur, Mon. I xiv 7

regere et gubernare: Mon. I v 8; I xiv 7

Il v. gubernare è spesso utilizzato in dittologia sinonimica con il verbo regere, sin da Ambrogio e Agostino, particolarmente nella produzione di Tommaso d'Aquino: Ambr. Hex. I ii 7 Nec inmerito gubernatorem nesciunt qui non nouerunt Deum, per quem omnia reguntur et gubernantur (CC); Aug. Civ. V 21 haec plane Deus unus et verus regit et gubernat, ut placet; et si occultis causis, numquid iniustis? (CC); Tommaso d'Aquino, Summa Theol., IIa IIae, q. 47, art. 12 Manifestum est autem quod subditi inquantum est subditus, et servi inquantum est servus, non est regere et gubernare, sed magis regi et gubernari (LLT). Il v. regere implica l'idea di azione normativa, gubernare invece l'idea di azione governativa, vicina al concetto di administratio (Vinay Mon. I v 14, pp. 38-39, n. ad loc.).
cfr. anche rego e administratio; vd. anche gubernaculumgubernator gubernatrix.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
governare, vd. VD.
Latino classico e tardoantico:

att. nel lat. class. con il signif. proprio di ‘dirigere la nave attraverso le onde’; con il signif. traslato di ‘dirigere il corso delle cose e degli animali’, ‘regolare cose o persona attraverso la volontà’, in particolare ‘reggere e amministrare con potere e diritto un corpo molteplice’ – impero, società, uomini, ricchezze, natura – (vd. ThLL s.v. guberno, vd. anche Forcellini s.v. guberno); a titolo esplicativo, Cic. Off. I 25 Miserrima omnino est ambitio honorumque contentio, de qua praeclare apud eundem est Platonem, similiter facere eos, qui inter se contenderent, uter potius rem publicam administraret, ut si nautae certarent, quis eorum potissimum gubernaret (CC); nel lat. tardoant. comincia ad indicare unicamente l'atto di ‘governare, dirigere’ (vd. Blaise Patr. s.v. guberno); a titolo esemplificativo, Aug. Civ. V 21 haec plane deus unus et verus regit et gubernat, ut placet; et si occultis causis, numquid iniustis? (CC).

Latino medievale:

att. nel lat. mediev. con il medesimo signif. traslato di ‘guidare, dirigere, governare, regolare’ (vd. Eccles. Latin. s.v. guberno), con rif. ad una autorità temporale, ecclesiastica, a Cristo e a Dio; e con il signif. di ‘conservare e tendere a’ (vd. Blaise Mediev. s.v. guberno). A titolo esemplificativo, Tommaso d'Aquino, Summa Theol., I, q. 39, art. 8 Alio vero modo continentur res a Deo, inquantum Deus sua bonitate eas conservat et gubernat, ad finem convenientem adducendo (LLT).

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. gubernare): gubernare, moderare, praesse, imperare, regere (Mirabile).
Uguccione, H 1, 9 (s.v. habeo): Cohibeo componitur cum hyberna et dicitur guberno -as, idest regere, custodire, et proprie pertinet ad nautas, unde et dicitur gubernare quasi cohibernare, idest cohibere hyberna, idest tempestates maris (DaMA).
Balbi (s.v. guberno) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

A titolo esemplificativo, Benvenuto da Imola ad Inf. XXVIII 122-126: Nam licet esset unus homo solum, tamen erat duplex, quia mens erat divisa, et lingua divisa: et quia videtur difficile cognoscere istud in homine, scilicet qualiter sit alius a se ipso; ideo dicit: com'esser può quei sa che sì governa, quasi dicat: Deus bene novit quomodo hoc sit, qui tam sapienter gubernat mundum, et tam iuste distribuit et dispensat poenas delinquentibus (DDP).

Autore: Giandomenico Tripodi.
Data redazione: 23.07.2021.