De vulg. 1
Ep. 1
Mon. 3
gubernandas, Ep. VI 2
gubernans, Mon. II xi 6
gubernata, De vulg. I iv 6
gubernet, Mon. I v 8
gubernetur, Mon. I xiv 7
Il v. gubernare è spesso utilizzato in dittologia sinonimica con il verbo regere, sin da Ambrogio e Agostino, particolarmente nella produzione di Tommaso d'Aquino: Ambr. Hex. I ii 7 Nec inmerito gubernatorem nesciunt qui non nouerunt Deum, per quem omnia reguntur et gubernantur (CC); Aug. Civ. V 21 haec plane Deus unus et verus regit et gubernat, ut placet; et si occultis causis, numquid iniustis? (CC); Tommaso d'Aquino, Summa Theol., IIa IIae, q. 47, art. 12 Manifestum est autem quod subditi inquantum est subditus, et servi inquantum est servus, non est regere et gubernare, sed magis regi et gubernari (LLT). Il v. regere implica l'idea di azione normativa, gubernare invece l'idea di azione governativa, vicina al concetto di administratio (Vinay Mon. I v 14, pp. 38-39, n. ad loc.).
cfr. anche rego e gubernaculum, gubernator e gubernatrix.
att. nel lat. class. con il signif. proprio di ‘dirigere la nave attraverso le onde’; con il signif. traslato di ‘dirigere il corso delle cose e degli animali’, ‘regolare cose o persona attraverso la volontà’, in particolare ‘reggere e amministrare con potere e diritto un corpo molteplice’ – impero, società, uomini, ricchezze, natura – (vd. ThLL s.v. guberno, vd. anche Forcellini s.v. guberno); a titolo esplicativo, Cic. Off. I 25 Miserrima omnino est ambitio honorumque contentio, de qua praeclare apud eundem est Platonem, similiter facere eos, qui inter se contenderent, uter potius rem publicam administraret, ut si nautae certarent, quis eorum potissimum gubernaret (CC); nel lat. tardoant. comincia ad indicare unicamente l'atto di ‘governare, dirigere’ (vd. Blaise Patr. s.v. guberno); a titolo esemplificativo, Aug. Civ. V 21 haec plane deus unus et verus regit et gubernat, ut placet; et si occultis causis, numquid iniustis? (CC).
att. nel lat. mediev. con il medesimo signif. traslato di ‘guidare, dirigere, governare, regolare’ (vd. Eccles. Latin. s.v. guberno), con rif. ad una autorità temporale, ecclesiastica, a Cristo e a Dio; e con il signif. di ‘conservare e tendere a’ (vd. Blaise Mediev. s.v. guberno). A titolo esemplificativo, Tommaso d'Aquino, Summa Theol., I, q. 39, art. 8 Alio vero modo continentur res a Deo, inquantum Deus sua bonitate eas conservat et gubernat, ad finem convenientem adducendo (LLT).
Papias (s.v. gubernare): gubernare, moderare, praesse, imperare, regere (Mirabile).
Uguccione, H 1, 9 (s.v. habeo): Cohibeo componitur cum hyberna et dicitur guberno -as, idest regere, custodire, et proprie pertinet ad nautas, unde et dicitur gubernare quasi cohibernare, idest cohibere hyberna, idest tempestates maris (DaMA).
Balbi (s.v. guberno) = Uguccione (Mirabile).
A titolo esemplificativo, Benvenuto da Imola ad Inf. XXVIII 122-126: Nam licet esset unus homo solum, tamen erat duplex, quia mens erat divisa, et lingua divisa: et quia videtur difficile cognoscere istud in homine, scilicet qualiter sit alius a se ipso; ideo dicit: com'esser può quei sa che sì governa, quasi dicat: Deus bene novit quomodo hoc sit, qui tam sapienter gubernat mundum, et tam iuste distribuit et dispensat poenas delinquentibus (DDP).