1. reggitrice, moderatrice (
Castiglioni-Mariotti).
De vulg. I xviii 2 Nam si aula totius regni comunis est domus et omnium regni partium gubernatrix augusta, quicquid tale est ut omnibus sit comune nec proprium ulli, conveniens est ut in ea conversetur et habitet, nec aliquod aliud habitaculum tanto dignum est habitante: hoc nempe videtur esse id de quo loquimur vulgare.
gubernatrix, De vulg. I xviii 2
-
Hapax nel lat. dantesco. Il termine, femminile di gubernator (cui si rimanda), condivide con quel vocabolo solo il signif. traslato (vd. Forcellini s.v. gubernatrix: «quae gubernat: sed occurrit translate tantum» e ThLL s.v. gubernatrix: «proprio sensu voc. nusquam invenitur... interdum adiectivi vice fungitur»). Il lat. mediev. conserva l'uso traslato del sost. (vd. es. Blaise Mediev. s.v. gubernatrix), sebbene non sia assente il suo impiego nel senso di 'badessa' (vd. DMLBS s.v. gubernatrix b).
D. ricorre un'unica volta nella sua produzione lat. a gubernatrix (in De vulg. I xviii 2): nel brano individuato, infatti, l'aula imperiale è definita «reggitrice augusta di tutte le parti del regno» a sottolineare il ruolo di guida del Regnum Italiae auspicato per l'imperatore. Oltre a gubernatrix (e gubernator), nelle opere lat. dantesche ricorrono anche i termini collegati gubernaculum e guberno.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il vocabolo è att. solamente in senso trasl. (vd.
ThLL s.v.
gubernatrix): es.
Cic.
De orat. I 24 ista praeclara
gubernatrice, ut ais, civitatum eloquentia rem publicam dissipaverunt (
CC);
Lact.
Ira 13 Luna quoque nocturni temporis
gubernatrix, et amissi ac recepti luminis vicibus menstrua spatia moderatur, et caecas tenebris horrentibus noctes fulgore suae claritatis illustrat (
CC);
Rustic.
C. Aceph. Ideo enim individua anima individuo utitur corpore, et non alia anima alterius corporis
gubernatrix est naturaliter, sed proprii unaquaeque, ad hoc namque etiam subsistit (
CC).
Latino medievale:
si riportano alcune occorrenze a titolo d'es.:
Bernardo di Clairvaux,
Lib. dil., 12 Haec est lex aeterna, creatrix et
gubernatrix universitatis (
LLT);
Epist., 136 rerum cauta
gubernatrix Sapientia (
LLT);
Avicenna latinus,
Liber de philosophia, IX 5 natura quae est
gubernatrix istorum corporum est quasi perfectio (
LLT);
Alessandro di Hales,
Summa, I,
pars 1, i. 1, t. 5, s. 2, q. 3, t. 1, c. 2, n. 196 gubernatio et conservatio est bonitatis divinae, quae conservatrix et
gubernatrix est omnium (
LLT);
Raimondo Lullo,
Ars gen. ult., 9, 9 [caritas] in omnibus virtutibus est imperatrix et
gubernatrix (
LLT-A);
Ven. sub., d. 8,
pars 2 essentia Dei est in creaturis creatrix, imperatrix et
gubernatrix (
LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
il sost. ricorre solo nei brani segg.:
Pietro Alighieri (1)
ad Par. VIII 34-37: Et sicut dictae intelligentiae sunt
gubernatrices coelorum, et quaelibet sui coeli, ita et aliarum specierum (
DDP);
ad Par. XIII 97-99: Nam sicut sunt dictae intelligentiae
gubernatrices coelorum, et quaelibet sui coeli, ita et illa aliarum specierum; de quo etiam dicam infra Capitulo XXVIII (
DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 21.04.2020.