Il sost., derivato da
regere, è att. nel lat. class. a indicare l'«actio,potestas, facultas regendi» spesso connessa all'idea di
dominium e
imperium (vd.
ThLL s.v.
regimen I A), ma anche di 'dirigere, guidare in una direzione' (in rif. a navi e cavalli, vd.
ThLL s.v.
regimen I B). Il lat. mediev. conserva le medesime sfumature di senso (vd. es. DMLBS s.v.
regimen).
D. ricorre al vocabolo quasi esclusivamente all'interno della
Mon. (l'unica eccezione è rappresentata da
Ep. V 19) e sempre come parte del lessico politico (è assente, quindi, la sfumatura di 'direzione' che possiede il corrispettivo
reggimento - in
ED - nella produzione volgare) in rif. a una collettività.
Regimen, all'interno dei testimoni manoscritti, è stato spesso oggetto di banalizzazione in
regnum (vd. campo
Varianti); in particolare, in
Ep. V 19, dove i due testimoni riportano ora
regnum (P) ora
regimen (V), teoricamente equivalenti, si è preferito adottare la lezione di V, in quanto ritenuta
difficilior e necessaria al
cursus velox che conclude la frase («ad
regimen reservati»;
Baglio Ep., p. 41).
In
Mon. III
iv 3 la lezione
regimen è tramandata da una piccola parte dei testimoni (B, H, L, U e Z) ma è accolta da quasi tutti gli editori per il parallelismo che viene a creare con il
regimen che lo segue («
regimen temporale... a spirituali
regimine»).
Regimen, però, è respinto a favore di
regnum - presente nella maggioranza dei codici e nell'
editio princeps K - da
Ricci Mon. e
Shaw Mon. 1996.
Interessante, poi, è il comportamento in
Mon. III
iv 16 dei mss. F, H (prima della correzione che l'ha portato a coincidere con gli altri) e N che, a fronte dell'espressione
duo regimina att. dal resto della tradizione propongono
duo luminaria, concetto ben presente nel trattato politico (vd.
Mon. III
i 5; III
iv 2; III
iv 12; III
iv 13).
Ep. V 19: regimen] regimen V, rengnum P
Mon. I v 7: regimen] regimen A, B, C, D, E, F, H, M, N, P, R, S, T, U, V, Y, Z et edd., regnum G, K, L, Ph, Q
Mon. III iv 3: regimen] regimen B, H, L, U, Z, regnum A, C, D, E, F, G, K, M, N, P, R, S, T, V, Y et edd.
Mon. III iv 16: regimina] regimina A, B, C, D, E, G, H p.c., K, L, M, P, Ph, R, S, T, U, V, Y, Z et edd., luminaria F, H a.c., N
Mon. III iv 20: regimen] regimen B, D, N, T, U, Z et edd., regnum A, C, E, F, G, H, K, L, M, P, Ph, R, S, V, Y, regimine D
Mon. III iv 21: regimen (1)] regimen A, B, C, D, E, H, K, L, M, P, R, S, T, U, V, Z et edd., regnum F, G, N, Ph, in regimine Y
Mon. III iv 21: regimen (2)] regimen A, B, C, D, E, H, K, L, M, N, R, S, T, U, V, Y, Z et edd., regnum F, om. G, P, Ph
Mon. III iv 21: regimen (3)] regimen A, B, C, D, E, G, H, K, L, M, N, P, R, S, T, U, V, Y, Z et edd., regnum F, om. Ph
Mon. III vi 2: regimen] regimen A, B, C, D, E, H, K, L, M, N, P, Ph, R, S, T, U, V, Y, Z et edd., regnum F, G
Mon. III ix 2: regimina] regimina B, C, D, E, F, G, K, L, M, N, R, S, T, U, V, Y et edd., regna A, H, P, Ph, Z
Mon. III x 3: regimen] regimen A, C, D, E, H, K, P, Ph, R, S, T, U, V, Y, Z et edd., regnum B, F, L, M, N, imperium G
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
reggimento, in
ED.
Latino classico e tardoantico:
il termine è ampiamente att. a indicare l'«actio,potestas, facultas regendi» (vd.
ThLL s.v.
regimen I A 1). Es.:
Liv. XXIV 4 Huic consilio eius summa ope obstitere filiae, nomen regium penes puerum futurum ratae,
regimen rerum omnium penes se virosque suos Adranodorum et Zoippum, qui tutorum primi relinquebantur (
CC);
Tac.
Ann. I 31
regimen summae rei penes Germanicum agendo Galliarum censui tum intentum (
CC);
Lact.
Inst. VII 15 Haec fuit prima ejus senectus, cum bellis lacerata civilibus, atque intestino malo pressa, rursus ad
regimen singularis imperii recidit, quasi ad alteram infantiam revoluta (
CC).
Latino medievale:
ampiamente att., vd. es.:
Pietro Cantore,
Summa prior, 48 Si ergo Ioseph nonnisi probata sapiencia eius preficitur
regimini Egypti temporali, quanto magis nonnisi probate sapiencie et vite debet prefici dominio et spirituali
regimini Ecclesie? (
LLT);
Alessandro di Hales,
Summa, III,
pars 2, i. 3, t. 2, s. 1, q. 2, t. 4, c. 4, a. 3, n. 349 In
regimine spiritualium praeest spiritualis praelatus; in
regimine temporalium, quantum ad rempublicam, praelatus saecularis, scilicet rex et princeps (
LLT);
Tommaso d’Aquino,
Quodl., III, q. 6, a. 3 hoc modo in
regimine Ecclesiae comparantur archidiaconi et plebani ad episcopum sicut in
regimine temporali praepositi et ballivi ad regem (
LLT);
Pietro di Giovanni Olivi,
In Luc. II
iii 1 Tempus autem describit ex circumstantia triplicis generis principum, quorum duo prima spectant ad regnum temporale, tertium ad pontificium seu
regimen spirituale (
LLT);
Marsilio da Padova,
Def., II 4 de carnali seu temporali
regimine vel iudicio coactivo Christus in
mundum disponere non venit, sed de spirituali regno sive celesti (
MGH).
Lessicografi medievali:
Ampiamente att., vd. es.:
Guido da Pisa ad Inf. XXI 38: intentiones illorum qui deputati sunt ad rem publicam gubernandam, dum ad barattariam intendunt, de alto culmine tanti
regiminis ad yma labuntur (
DDP).
Pietro Alighieri (3)
ad Purg. XVI 96-114: concedatur quod leges adsint, quis tamen Imperator in presenti eas regit et servari facit? nullus certe, cum Papa imperiale
regimen usurpaverat (
DDP).
Codice Cassinese ad Inf. I 63 {
chiose sincrone}: Modo quo supra tractatum est de uno
regimine urbis scilicet temporali tractandum est de alio. scilicet spirituali. quod fuit per pontifices. quod
regimen urbis et orbis spirituale primo incepit a Christo. (…) Imperiale vero
regimen incepit ab octaviano. (…) et tunc concurrerunt duo
regimina urbis et orbis. scilicet pontificale
regimen per Christum. et temporale imperiale per Octavianum(
DDP).
Chiose Ambrosiane ad Par. XI 6:
Regimen populare magis consonat comitati et civilitati dum bene regit, dummodo non sit vulgus (
DDP).
Benvenuto da Imola ad Par. XVIII 115-117: in qua [parte] autor reprehendit illos qui impediunt justum
regimen saeculare (
DDP).
Giovanni da Serravalle ad Purg. XVI 127-129: Ecclesia romana, propter confundere in se duo
regimina, scilicet quia vult regere spiritualiter et temporaliter, cadit in lutum, idest a bono statu et
regimine, et se deturpat, idest diffamatur, et salmam confundit,
regimen, quod est salma summi pontificis et pastoris Ecclesie (
DDP).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 24.05.2020.