Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
collega, -e (s.m.)

DEFINIZIONE:
1. collega, compagno (in una carica) (Castiglioni-Mariotti).
Ep. XI 25 Tu pre omnibus, Urse, ne degratiati college perpetuo remanerent inglorii; et illi, ut militantis Ecclesie veneranda insignia que forsan non emeriti sed immeriti coacti posuerant, apostolici culminis auctoritate resumerent.
Mon. II vi 2 Sed nos videmus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad invicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio vel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse.
FREQUENZA:

Ep. 1
Mon. 1

INDEX LOCORUM:
college, Ep. XI 25
collegarum, Mon. II vi 2
LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
collega, vd. ED (A. Mariani).
Latino classico e tardoantico:
il termine è ampiamente attestato nel lat. class. e tardoant., a indicare colui che è compagno in una carica (specialmente politica) di qualcun altro (vd. ThLL s.v. collega); non mancano, però, diverse sfumature di signif., per cui vd. Nota.
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Goffredo di Viterbo, Pantheon 22, 3 Licinius autem imperator, collega Constantini, qui prius christianis sese benignum exibuit, omnes christianos a palatio exclusit, et persecutionem omnibus intemptavit (MGH); Corrado di Mure, Fabularius lexicon C Crassus, dictator Romanus, collega Magni Pompeii et Gaii Iulii Cesaris, summe auarus templum Iherusalem, a cuius spoliis Pompeius abstinuit, penitus spoliavit (LLT-A); Alberto, Const. 36, 1 Vacante iam nuper Romanorum regno per mortem (…) domini Adolfi quondam Romanorum regis, excellentes et magnifici Germanie principes, college nostri, (…) ad quos una nobiscum Romanorum regis electio in futurum imperatorem (…) dinoscitur pertinere, (…) convenientes in unum apud Magunciam, post varios et diversos tractatus inter eosdem principes, nostros collegas, (…) habitos, (…) de voluntate unanimi et consensu principum eorundem prefixa est dies ad eligendum personam ydoneam in Romanorum regem (MGH); Enrico VII, Const. 263b Dignum et conveniens arbitramur, ut que regalis dignitas dignis personis seu locis donacionis vel gracie impartiri decreverit, nostre et collegarum nostrorum voluntatis et consensus beneplacito fulciantur (MGH).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. X 49: Collega a conligatione societatis et amicitiae conplexu dictus (Mirabile).
Papias (s.v. collega): Collega a colligatione societatis dicitur (Mirabile).
Uguccione, L 42, 23 (s.v. lego): (…) collega -e, et est nomen officii: proprie quidem college sunt in officio, scilicet qui insimul legantur ad aliquod offìcium agendum, ad pacem inter aliquos componendam (DaMA).
Balbi (s.v. collega) = Uguccione, Papias (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Pietro Alighieri (1) ad Purg. XX 116-117: qui (scil. Crassus) anno ab urbe condita 297. in Syria collega Pompej contra Parthos est missus (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XXVIII 7-12: Ibi fuit secundum proelium Hannibalis apud flumen Trebiam cum Sempronio Longo collega ipsius consulis Scipionis (DDP); ad Inf. XXIX 121-123: Claudius Nero consul romanus veniens cum exercitu in subsidium Livii Salinatoris collegae sui contra Asdrubalem pervenit Senam (DDP); ad Purg. I 34-36: [Cato] factus censor cum L. Valerio Flacco quem ipse voluit collegam egit severissimam censuram (DDP); ad Purg. XX 116-117: Crassus consul romanus potentissimus collega Pompei homo inauditae avaritiae (…) ivit in orientem contra parthos cum nobilissimo exercitu (DDP); ad Par. VI 46-48: secundum Livium et alios historicos, duo fuerunt Decii qui se sponte exposuerunt morti pro victoria sui exercitus, scilicet Decius pater collega Torquati in bello latino (…); et Decius filius qui in bello tusco periculosissimo inclusus in valle exemplo patris se devovit (DDP); ad Par. VI 70-72: [Caesar] contra patriam bellum civile movit cum tanto sanguine civium: in suo consulatu omnia ad arbitrium fecit expulso armis collega Bibulo (DDP).

NOTA:

Nel lat. class. il vocabolo indica primariamente, in senso tecnico politico, il membro di uno stesso collegium (vd. Forcellini s.v. collega 1); indica, però, anche genericamente il compagno in privatis officiis (vd. Forcellini s.v. collega 2) e, come tecnicismo giuridico, il coerede (vd. Castiglioni-Mariotti s.v. 3). I significati (class. e mediev.) corrispondono a quelli di collegium (vd.). A questo proposito è interessante notare che D., in Mon. II vi 2, sottolinea il collegamento etimologico tra collega e collegium, intesi nel loro senso tecnico politico: quando si istituisce un collegium bisogna stabilire la gerarchia dei membri che lo compongono; tali membri sono definiti collegae non tanto perché pari di grado, ma in quanto appartenenti al medesimo organo di governo.

Notevole è il fatto che i commentatori danteschi impieghino sì la parola in tutte le sue sfumature semantiche (vd. collegium), ma che il suo significato più strettamente politico è costantemente legato all’ambito consolare romano.

AUTORE: Federica Favero.
DATA REDAZIONE: 15.05.2020.