Ep. 1
Mon. 1
Nel lat. class. il vocabolo indica primariamente, in senso tecnico politico, il membro di uno stesso collegium (vd. Forcellini s.v. collega 1); indica, però, anche genericamente il compagno in privatis officiis (vd. Forcellini s.v. collega 2) e, come tecnicismo giuridico, il coerede (vd. Castiglioni-Mariotti s.v. 3). I significati (class. e mediev.) corrispondono a quelli di collegium (vd.). A questo proposito è interessante notare che D., in Mon. II vi 2, sottolinea il collegamento etimologico tra collega e collegium, intesi nel loro senso tecnico politico: quando si istituisce un collegium bisogna stabilire la gerarchia dei membri che lo compongono; tali membri sono definiti collegae non tanto perché pari di grado, ma in quanto appartenenti al medesimo organo di governo.
Notevole è il fatto che i commentatori danteschi impieghino sì la parola in tutte le sue sfumature semantiche (vd. collegium), ma che il suo significato più strettamente politico è costantemente legato all’ambito consolare romano.
Isid. Orig. X 49: Collega a conligatione societatis et amicitiae conplexu dictus (Mirabile).
Papias (s.v. collega): Collega a colligatione societatis dicitur (Mirabile).
Uguccione, L 42, 23 (s.v. lego): (…) collega -e, et est nomen officii: proprie quidem college sunt in officio, scilicet qui insimul legantur ad aliquod offìcium agendum, ad pacem inter aliquos componendam (DaMA).
Balbi (s.v. collega) = Uguccione, Papias (Mirabile).
Pietro Alighieri (1) ad Purg. XX 116-117: qui (scil. Crassus) anno ab urbe condita 297. in Syria collega Pompej contra Parthos est missus (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XXVIII 7-12: Ibi fuit secundum proelium Hannibalis apud flumen Trebiam cum Sempronio Longo collega ipsius consulis Scipionis (DDP); ad Inf. XXIX 121-123: Claudius Nero consul romanus veniens cum exercitu in subsidium Livii Salinatoris collegae sui contra Asdrubalem pervenit Senam (DDP); ad Purg. I 34-36: [Cato] factus censor cum L. Valerio Flacco quem ipse voluit collegam egit severissimam censuram (DDP); ad Purg. XX 116-117: Crassus consul romanus potentissimus collega Pompei homo inauditae avaritiae (…) ivit in orientem contra parthos cum nobilissimo exercitu (DDP); ad Par. VI 46-48: secundum Livium et alios historicos, duo fuerunt Decii qui se sponte exposuerunt morti pro victoria sui exercitus, scilicet Decius pater collega Torquati in bello latino (…); et Decius filius qui in bello tusco periculosissimo inclusus in valle exemplo patris se devovit (DDP); ad Par. VI 70-72: [Caesar] contra patriam bellum civile movit cum tanto sanguine civium: in suo consulatu omnia ad arbitrium fecit expulso armis collega Bibulo (DDP).