Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it
De vulg. 1
Mon. 3
predicamento, Mon. III xii 5; III xii 6
predicamentorum, De vulg. I xvi 2
predicamentum, Mon. III xii 5
nel lat. mediev. predicamentum è ampiamente att., pertanto si riportano alcuni esempi di occorrenze dei nessi danteschi: Alano di Lilla, Summa, I i 12 Hec ergo in theologicis generalis constituatur regula quod omnia nomina tam mathematica quam concretiva pertinentia ad predicamentum substantie, qualitatis et quantitatis ad divina translata, divinam essentiam predicant, et omnia in divinis constituunt predicamentum in quid (LLT); Guglielmo d’Auxerre, Summa, I viii 7 amor non sequitur regulam aliorum nominum qualitativorum propter multas causas. Prima est quia amor passio est vel passibilis qualitas; est autem passio vel passibilis qualitas inferens vel illata parum vel diu durans cum subiecto; amor autem in Deo non est illatus sed tantum inferens, unde semper in actu est et propter hoc magis pertinet ad predicamentum actionis, et sic ad predicamentum relationis, magis quam ad predicamentum substantie (LLT); Tommaso d’Aquino, In Meth., V xvi 988 Hunc autem modum qualitatis Aristoteles in praedicamentis praetermisit, quia non continetur sub praedicamento qualitatis, de quo ibi agebat (LLT); Enrico Bate da Malines, Speculum, II 21 Unde si determinetur illud genus entis quod continetur sub praedicamento, manifestum erit et de ente per accidens et de ente vero, quod est in anima (LLT); Francesco della Marca, Quaest. Met., VI iv 15 , quia esse per se est purus modus essendi, ideo non consistit per se in predicamento, sed reducitur ad predicamentum substantie, cuius est modus; sed esse ad est purus modus essendi; ergo non constituit per se predicamentum; relatio autem est quoddam predicamentum, ergo relatio, preter ad, includit rem substratam (LLT).
Isid. Orig. II xvi 1: Sequuntur Aristotelis categoriae, quae Latine praedicamenta dicuntur: quibus per varias significationes omnis sermo conclusus est (Mirabile).
I commentatori lat. della Commedia impiegano il termine esclusivamente nella funzione di titolo aristotelico: es. Pietro Alighieri (1) ad Inf. XXV 79-93: Quod Aristoteles negat in praedicamentis, ubi dicit quod sola substantia est susceptibilis contrariorum secundum se (DDP).
NOTA:
Il termine è att. nel lat. tardoant. come tecnicismo del lessico logico come sinon. di categoria (vd. ThLL s.v. praedicamentum 1 a) a indicare la «demonstratio, ostensio apud Logicos» (vd. Forcellini s.v. praedicamentum). Il sost., inoltre, è impiegato a indicare il titolo dell'opera aristotelica (vd. ThLL s.v. praedicamentum 1 b).
I signif. individuati sono mantenuti dal lat. mediev., che utilizza la parola a indicare anche la praedicatio (vd. Arnaldi-Smiraglia s.v. praedicamentum; vd. anche Du Cange s.v. praedicamentum, che glossa il vocabolo come «concio ad populum»).
D. impiega praedicamentum nel solco della tradizione tardoant. e mediev. come corrispettivo del tecnicismo filosofico greco κατηγορία. È da segnalare il fatto che la parola è impiegata anche per indicare le Categorie aristoteliche in Mon. III xv 9 («contrarietas enim in oppinione vel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta vel oppinata, sicut verum et falsum ab esse rei vel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet») e Questio 4 («Questio igitur fuit de situ et figura sive forma duorum elementorum, aque videlicet et terre; et voco hic “formam” illam quam Phylosophus ponit in quarta specie qualitatis in Predicamentis») (vd. anche Categorie, ED, E. Berti).