DEFINIZIONE:
1. via, cammino (
Castiglioni-Mariotti).
Mon. III xiv 5 Quinymo invenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes novissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo provisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deviaret.
LOCUZ. E FRAS.:
a tramite deviare: Mon. III xiv 5
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
—
Latino classico e tardoantico:
termine att. a partire dal lat. class. con un signif. proprio e uno traslato (vd.
Nota); corrispondente all'uso dantesco è l'impiego di
trames in senso metaforico: «metaphorice est ratio, modus, via» (
Forcellini s.v.
trames II 2).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze del nesso dantesco individuato:
Reg. Briefe V 19 Quae maior insania quam verum scire, sed a
tramite veri deviare? (
MGH);
Gregorio IX papa,
Epist. 671 expedit, ut Christi fideles a paganis (…) potenter defendantur (…) quatinus non solum a veritatis ipsi
tramite deviare non cogantur, verum etiam (…) conversionem aliis valeant efficacius suadere (
MGH); R.
Grossatesta,
Asp. in Eth. 12 Minus enim ceteris transgressionibus deviat a
tramite recti regiminis (
ALD);
Conc. Lugd. I cum tamen haereticorum vocabulo illos ius civile contineri asserat et latis adversus eos sententiis debere succumbere, qui vel levi argumento a iudicio catholicae religionis et
tramite detecti fuerint deviare (
LLT-A);
Marsilio da Padova,
Def. II 26 Ad quem tam quam devium ab omni
tramite veritatis et cuiuslibet equitatis exortem (…) dici potest illud Matthei 7 (
MGH).
Lessicografi medievali:
Isid. Orig. XV xvi 10: Tramites sunt transversa in agris itinera, sive recta via, dicta quod transmittat (Mirabile).
Uguccione, T 159, 10 (s.v. traho): (…) trames -tis, via parva et transversa per agrum, et dicitur trames quia trahat de publica via, vel a transmitto, quia transmittat usque ad aliam partem agri, vel a transverto, quia per transversum ducat (DaMA).
Balbi (s.v. trames) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
il nesso
a tramite deviare che ricorre in
Mon. III
xiv 5 è att. solo nei seguenti passi:
Guido da Pisa,
ad Inf. I 3: Ché la diritta via era smarrita. Hoc dicit quia in confusione et errore vitiorumhomo a recto virtutum
tramite deviando discedit (
DDP).
Giovanni da Serravalle ad Par. XVI 1-6: mirabilis res non erit michi unquam, quia ibi, ubi appetitus non torquetur, idest ubi non deviat a recto
tramite rationis, dico in celo, ego de illa, scilicet nobilitate sanguinis, gloriatus fui (
DDP);
ad Par. XXVII
Nota: auctor reintroducit Sanctum Petrum ad conquerendum de pastoribus Ecclesie, qui deviaverunt a
tramite recto Iesu Christi, et conducunt populum Christi male, et exemplificant pexime eum (
DDP).
AUTORE: Federica Favero.
DATA REDAZIONE: 01.04.2020.