trames, -itis (s.m.)

1. via, cammino (Castiglioni-Mariotti).
Mon. III xiv 5 Quinymo invenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes novissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo provisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deviaret.

Mon. 1

tramite, Mon. III xiv 5

a tramite deviare: Mon. III xiv 5

Hapax nel lat. dantesco. Il vocabolo, piuttosto comune in lat., ha una doppia valenza: indica, infatti, la 'via' ora in senso proprio (vd. Forcellini s.v. trames I), ora in senso figurato (vd. Forcellini s.v. trames II).

L’unica occorrenza del termine in Mon. appartiene a questo secondo senso, per cui trames indica quasi antonomasticamente la 'giusta via' (concetto sottolineato dal nesso rectitudinis trames). I lessicografi mediev. (vd. es. Uguccione, T 159, 10) registrano il termine solo nel suo signif. proprio.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
termine att. a partire dal lat. class. con un signif. proprio e uno traslato (vd. Nota); corrispondente all'uso dantesco è l'impiego di trames in senso metaforico: «metaphorice est ratio, modus, via» (Forcellini s.v. trames II 2).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze del nesso dantesco individuato: Reg. Briefe V 19 Quae maior insania quam verum scire, sed a tramite veri deviare? (MGH); Gregorio IX papa, Epist. 671 expedit, ut Christi fideles a paganis (…) potenter defendantur (…) quatinus non solum a veritatis ipsi tramite deviare non cogantur, verum etiam (…) conversionem aliis valeant efficacius suadere (MGH); R. Grossatesta, Asp. in Eth. 12 Minus enim ceteris transgressionibus deviat a tramite recti regiminis (ALD); Conc. Lugd. I cum tamen haereticorum vocabulo illos ius civile contineri asserat et latis adversus eos sententiis debere succumbere, qui vel levi argumento a iudicio catholicae religionis et tramite detecti fuerint deviare (LLT-A); Marsilio da Padova, Def. II 26 Ad quem tam quam devium ab omni tramite veritatis et cuiuslibet equitatis exortem (…) dici potest illud Matthei 7 (MGH).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XV xvi 10: Tramites sunt transversa in agris itinera, sive recta via, dicta quod transmittat (Mirabile).
Uguccione, T 159, 10 (s.v. traho): (…) trames -tis, via parva et transversa per agrum, et dicitur trames quia trahat de publica via, vel a transmitto, quia transmittat usque ad aliam partem agri, vel a transverto, quia per transversum ducat (DaMA).
Balbi (s.v. trames) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
il nesso a tramite deviare che ricorre in Mon. III xiv 5 è att. solo nei seguenti passi:
Guido da Pisa, ad Inf. I 3: Ché la diritta via era smarrita. Hoc dicit quia in confusione et errore vitiorumhomo a recto virtutum tramite deviando discedit (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Par. XVI 1-6: mirabilis res non erit michi unquam, quia ibi, ubi appetitus non torquetur, idest ubi non deviat a recto tramite rationis, dico in celo, ego de illa, scilicet nobilitate sanguinis, gloriatus fui (DDP); ad Par. XXVII Nota: auctor reintroducit Sanctum Petrum ad conquerendum de pastoribus Ecclesie, qui deviaverunt a tramite recto Iesu Christi, et conducunt populum Christi male, et exemplificant pexime eum (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 01.04.2020.