Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
repatrio, -as, -are (v.)

DEFINIZIONE:
1. tornare in patria dall'esilio (cfr. Pastore Stocchi Ep.).
Ep. IV 4 Nam sicut diurnis coruscationibus illico succedunt tonitrua, sic inspecta flamma pulcritudinis huius, Amor terribilis et imperiosus me tenuit. Atque hic ferox, tanquam dominus pulsus a patria post longum exilium sola in sua repatrians, quicquid eius contrarium fuerat intra me, vel occidit vel expulit vel ligavit.
Mon. II v 12 Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Livium, dampnatus exilio, postquam patriam liberavit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, universo populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reversus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est? 
FREQUENZA:

Ep. 1
Mon. 1

INDEX LOCORUM:

repatrians, Ep. IV 4
repatriandi, Mon. II v 12

LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Latino classico e tardoantico:
att. nel lat. tardoant. (cfr. Forcellini s.v. repatrio) con il signif. di «in patriam redeo».
Latino medievale:
ampiamente att. con il signif. di «redire (in patriam)» (cfr. Du Cange s.v. repatriare: «Joann. de Garlandia in Synonymis: Repatrio, remeo, remetior, atque revertor»); vd. ad es. Arnolfo di Milano, Lib. gest. rec. 14, p. 160 [...] Hunc impugnans viriliter dux Gotefredus vehementi facta congressione in momento prostravit. Cuiusque capud avulsum humeris fertur augusto in Italiam direxisse. De cetero imperator annuam Mediolani vastationem universos regni primates iurare precipiens obstinato animo repatriavit in Sueviam eger pedibus et cunctis debilis artubus (ALIM); Salimbene de AdamChron. p.23 Post hec rex Francie, asoldatis pro se quingentis militibus, et armis, que sibi obvenerant, Templo et Hospitali et marchioni distributis, repatriavit cum obprobrio tam immenso, ubique sibi in faciem acclamato: «Vah, qui fugis et terram Domini derelinquis!» (ALIM); in ambito epistolare e retorico vd. ad es. Gilberto di GemblouxEpist. 52 Quibus demum ordinatione divina bene dispositis, cum ceteris diversorum graduum vel officiorum ecclesiasticorum ministris, quibus ab exiliis suis ad propria regrediendi et honores ablatos resumendi facultas reddita est, vos quoque repatriastiset prima pontificatus vestri cathedra, cui interim presidebat predictus domnus Christianus, qui sine magno scandalo removeri non posset, utpote totius premisse reconciliationis summus post Deum procurator, deposito eo qui in scismate subordinatus fuerat, Boemici principis filio, cogentibus vos ad recipiendum papa et imperatore, licet nolletis, redditus est vobis Iuvavensis archiepiscopatus (LLT); Bichilino da SpelloPomerium Rethorice 14 Tempore, benedictus Deus, iam consumato feliciter ac sciencia sufficienter adepta, cupio a dominio revideri, sed in pauperum panno non est michi repatriandi audacia, tum quod admodum per habitum sciencie sum alter effectus interius sicut per vestimentorum signa debet exterius apparere (ALIM).
Lessicografi medievali:

Papia (s.v. repatriatur): Repatriatur, ad patriam revertitur (Mirabile).
Uguccione, P 37, 10 (s.v. pathyr): Patria componitur repatrio -as, ad patriam remeare, et hic et hec compatriota -e, eiusdem patrie (DaMA).
Balbi (s.v. repatrio): Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

NOTA:

Denominale da patria, con l'aggiunta del prefisso re- e del suffisso -o, impiegato per formare v. denominali della I° coniugazione. Lemma della tarda latinità, ampiamente att. nel Medioevo, soprattutto nella prosa storico-cronachistica, con il signif. di 'rimpatriare, ritornare (a casa, in patria)'. In Ep. IV 4 il v. è rif. ad Amore che si ripropone a D. come un signore furioso che ritorna in patria dopo un lungo esilio obbligandolo ad abbandonare le meditazioni filosofiche a cui da tempo si era dedicato per impegnarsi di nuovo nella poesia amorosa. In Mon. II v 12 il v. indica il ritorno dall’esilio di Marco Furio Camillo. Come il sost. repatriatio (vd. repatriatio in VDL), anche il v. repatrio assume in D. il valore pregnante di 'rientrare in patria dall’esilio'. Il v. è connotato politicamente soprattutto nel passo di Mon. II v 12: come nota Pastore Stocchi Ep., p. 91 è probabile che «Dante conservi una qualche memoria, più o meno cosciente, di quell’antica eroica vicenda e la proietti su se stesso».

AUTORE: Elena Vagnoni.
DATA REDAZIONE: 20.05.2022.