DEFINIZIONE:
1. navicella
(Conte).Ep. VI 3 Hoc etsi divinis comprobatur eloquiis, hoc etsi solius podio rationis innixa contestatur antiquitas, non leviter tamen veritati applaudit quod, solio augustali vacante, totus orbis exorbitat, quod nauclerus et remiges in navicula Petri dormitant, et quod Ytalia misera, sola, privatis arbitriis derelicta omnique publico moderamine destituta, quanta ventorum fluentorumve concussione feratur verba non caperent, sed et vix Ytali infelices lacrimis metiuntur.
Ep. XI 13 Nec Oze presumptio quam obiectandam quis crederet, quasi temere prorumpentem me inficit sui tabe reatus; quia ille ad arcam, ego ad boves calcitrantes et per abvia distrahentes attendo. Ille ad arcam proficiat qui salutiferos oculos ad naviculam fluctuantem aperuit.
Mon. III ix 12 Item scribit quod, cum discipuli essent in navicula tempore noctis et Cristus ambularet super aquam, Petrus dixit: «Domine, si tu es, iube me ad te venire super aquas».
LOCUZ. E FRAS.:
—
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
navicella, vd. nave
in
ED (A.
Bufano).
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att., cfr.
Forcellini e
ThLL s.v.
navicula. Per il passo dantesco vd.
Mt 8, 23-26 Et ascendente eo in
naviculam, secuti sunt eum discipuli eius. Et ecce motus magnus factus est in mari, ita ut
navicula operiretur fluctibus; ipse vero dormiebat. Et accesserunt et suscitaverunt eum dicentes: “Domine, salva nos, perimus!”. Et dicit eis: “Quid timidi estis, modicae fidei?”. Tunc surgens increpavit ventis et mari, et facta est tranquillitas magna (
Bibliotheca Augustana);
Lc 8, 22-24 Factum est autem in una dierum, et ipse ascendit in
naviculam et discipuli eius, et ait ad illos: “transfretemus trans stagnum”. Et ascenderunt. Navigantibus autem illis, obdormiit. Et descendit procella venti in stagnum, et conplebantur et periclitabantur. Accedentes autem suscitaverunt eum dicentes: “Praeceptor, perimus!”. At ille surgens increpavit ventum et tempestatem aquae, et cessavit et facta est tranquillitas (
Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:
ampiamente att., vd.
Blaise Mediev. s.v.
navicula, significativi le seguenti att.:
Bonaventura,
Comm. in Luc., XXII, 32, 43 Et haec Ecclesia, quae designatur per Petri
naviculam, licet concutiatur, tamen non naufragatur (
LLT);
Corrado di Megenberg,
Yconomica III
ii 1 Quandoque vero dicitur
navicula Petri, quia primitus regimini piscatoris nostri Petri commendata est a domino (
MGH). Il sintagma
navicula Petri ricorre anche nell'epistolografia mediev., per cui vd. ad es.
Guido Faba,
Ars dictaminis XLIV, p. 138
De nominibus principum premittendis. Nota quod nomen pape semper premittitur, sive scribat aut scribatur ei; et nomen imperatoris eodem modo, nisi scribat domino pape. Hoc modo scribitur domino pape [...] «feliciter Petri
naviculam in maris fluctibus gubernare» (
ALIM);
Pier della Vigna,
Epist. 1.14, 3 Sane contra naturalis ordinis tramites mira res agitur, dum revolutas undique aquas abyssus denegat, quas virtutum ariditas ut credimus, iam siccavit, dum Petri
navicula, quam cupiditatis flamma voravit in girum, nautarum in culpa presidentium procellis intumescentibus conquassatur, dum mater Ecclesia, quae in Petro, immo in petra, posuit fundamentum, sensu privata proprio, remansit ut indigena viduata (
ALIM);
Pier della Vigna,
Epist. 1.17, 4 et Petri
navicula, quae per maris altitudinem ventorum flatibus rapitur, remis et remige destituta, non est aliquatenus vobis curae: quae quamvis in se submersionem non timeat, in suis tamen multa et varia patitur naufragia tempestatum (
ALIM).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. nauclerus): Navis inde navicula (Mirabile).
Uguccione, N 54, 10-11 (s.v. no): Et hec navis; vel Greci dicunt nays et inde nos dicimus navis, interposita u consonante; vel navis dicitur quia gnavum, idest peritum, rectorem querat. Et hec navicula et hec navicella -e, ambo diminutiva (DaMA).
Balbi (s.v. navicula): navicula, -le dicitur parva navis (Mirabile).
Commentatori danteschi:
ampiamente att., vd. ad es.:
Pietro Alighieri (3)
ad Purg. XXXII 73-107: unde dicitur quod
navicula Petri potest vexari, non periclitari, idest ipsa Ecclesia;
ad Par. XI 118-139: Inde dicta umbra sancti Thome, commendato ita dicto beato Francischo, dicit quod correlative potest intelligi qualis fuit eius collega et sotius ad sustinendum
naviculam Petri, idest Ecclesiam, scilicet beatus Dominicus
(DDP).Benvenuto da Imola ad Purg. XXXII 124-129:
disse: o navicella mia, idest, ecclesia quae dicitur
navicula Petri (DDP).
Giovanni di Serravalle ad Par. XXVII 61-63: Nota quod Ecclesia Dei non deficiet unquam usque ad finem seculi: bene fluctuat et fluctuabit navicula Petri, sed non debet submergi (DDP).
AUTORE: Elena Vagnoni.
DATA REDAZIONE: 29.04.2022.
DATA ULTIMA REVISIONE: 21.09.2022.