Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it
Mon. 1
Questio 5
demonstratio, Questio 32; 40
demonstrationem, Questio 26; 28
demonstrationis, Mon. III xiii 5; Questio 32
nel signif. tecnico di «comprobatio, argumentatio» il termine è ampiamente att. sia nel lat. class. sia nel lat. tardoant. (vd. ThLL s.v. demonstratio II): Cic. Inv. II 85 hic utilitatis iudiciorum demonstratio (LLT); De orat. III 199 huius generis demonstratio est et doctrina ipsa vulgaris (CC); Plin. Epist. VII ix 16 qui sint hi adeo notum probatumque est, ut demonstratione non egeat (Bibliotheca Augustana).
Alberto Magno, Anal. Post. I t. 2, c. 4 demonstrativa autem in potissima et ostensiva demonstratione accipit determinate alteram, affirmativam scilicet et universalem, et unam de uno, quod his dictis conditionibus verum est (LLT); I t. 5, c. 4 Si autem ostendatur aliqua conclusio ostensive, et postea ex opposito illius conclusionis inferatur oppositum alicuius praemissae, quod scilicet oppositum est manifeste impossibile: et ex impossibilitate illius iterum concludatur prior conclusio esse vera, tunc quoad conclusionem syllogizatam est ex posterioribus simpliciter, et quoad conclusionem intentam ex prioribus simpliciter, et hoc est contra naturam demonstrationis per impossibile si proprie accipiatur (LLT); Tommaso d'Aquino, De ente c. 4 cuius demonstratio potissima est ex virtute intelligendi, que in eis est (LLT); Sigieri di Brabante, Quaest. metaph. V q. 28 sit igitur haec maior demonstrationis: Quod quiescit per quietem alterius essentialiter, de necessitate movetur ab alio (LLT).
Pietro Alighieri (1) ad Par. XXIV 73-78: ita quod omnis demonstratio est ei obtusa, idest aperta (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. III 37-39: ad quod nota quod secundum philosophum duplex cognitio, sive demonstratio habetur de re, scilicet propter quid et quia. Demonstratio propter quid est quando demonstratur et probatur effectus per causam quae fit a priori; demonstratio vero quia est quae fit a posteriori (DDP).
NOTA:
Il temine è impiegato da D. nel senso tecnico dell'ἀπὸδειξις aristotelica, e cioè di argomentazione sillogistica che da premesse vere e necessarie conduce a una conclusione vera e necessaria (e che quindi - «faciens scire» - è propriamente scientifica, ἐπιστημονιχή). Di particolare rilevo è il fatto che tanto in Questio 32 quanto in Mon. III xiii 2 e III xvi 1-2 l'Alighieri mostri di conoscere e padroneggiare la distinzione fra demonstratio ostensiva (cioè diretta) e ad impossibile (cioè per reductio ad absurdum) introdotta da Aristotele in An. Pr. I 7 e poi sviluppata distesamente in I 23; I 29; II 14; e An. Post. I 23-26. La potissima demonstratio di Questio 28, inoltre - insieme ai potissimi argumenti di Mon. I v 2 - riecheggia significativamente le discussioni sulla più alta forma di dimostrazione che, a partire dagli interpreti arabici, impegnarono tutti i maggiori expositores latini degli Analitici Secondi.