demonstratio, -onis (s.f.)

1. dimostrazione (Castiglioni-Mariotti).
Mon. III xiii 5 Maior propositio huius demonstrationis declarata est in terminis.
Questio 26 Sic igitur patet per veram demonstrationem hoc, quod aqua non est ecentrica; quod erat primum consequentis principalis consequentie quod destrui debebatur.
Questio 28 Et preter hanc potissimam demonstrationem, potest etiam probabiliter ostendi quod aqua non habeat gibbum extra circumferentiam regularem.
Questio 32 Maior vero huius demonstrationis demonstratur in theorematibus geometricis; et demonstratio est ostensiva, licet vim suam habeat, ut in hiis que demonstrate sunt superius, per impossibile.
Questio 40 et sic illa demonstratio est apparens et non existens.

Mon. 1
Questio 5 

demonstratio, Questio 32; 40
demonstrationem, Questio 26; 28
demonstrationis, Mon. III xiii 5; Questio 32

demonstratio ostensiva/per impossibile: Questio 28
Il temine è impiegato da D. nel senso tecnico dell'ἀπὸδειξις aristotelica, e cioè di argomentazione sillogistica che da premesse vere e necessarie conduce a una conclusione vera e necessaria (e che quindi - «faciens scire» - è propriamente scientifica, ἐπιστημονιχή). Di particolare rilevo è il fatto che tanto in Questio 32 quanto in Mon. III xiii 2 e III xvi 1-2 l'Alighieri mostri di conoscere e padroneggiare la distinzione fra demonstratio ostensiva (cioè diretta) e ad impossibile (cioè per reductio ad absurdum) introdotta da Aristotele in An. Pr. I 7 e poi sviluppata distesamente in I 23; I 29; II 14; e An. Post. I 23-26. La potissima demonstratio di Questio 28, inoltre - insieme ai potissimi argumenti di Mon. I v 2 - riecheggia significativamente le discussioni sulla più alta forma di dimostrazione che, a partire dagli interpreti arabici, impegnarono tutti i maggiori expositores latini degli Analitici Secondi.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
dimostrazione, vd. ED (B. Cordati-Martinelli).
Latino classico e tardoantico:

nel signif. tecnico di «comprobatio, argumentatio» il termine è ampiamente att. sia nel lat. class. sia nel lat. tardoant. (vd. ThLL s.v. demonstratio II): Cic. Inv. II 85 hic utilitatis iudiciorum demonstratio (LLT); De orat. III 199 huius generis demonstratio est et doctrina ipsa vulgaris (CC); Plin. Epist. VII ix 16 qui sint hi adeo notum probatumque est, ut demonstratione non egeat (Bibliotheca Augustana). 

Latino medievale:

Alberto MagnoAnal. Post. I t. 2, c. 4 demonstrativa autem in potissima et ostensiva demonstratione accipit determinate alteram, affirmativam scilicet et universalem, et unam de uno, quod his dictis conditionibus verum est (LLT); I t. 5, c. 4 Si autem ostendatur aliqua conclusio ostensive, et postea ex opposito illius conclusionis inferatur oppositum alicuius praemissae, quod scilicet oppositum est manifeste impossibile: et ex impossibilitate illius iterum concludatur prior conclusio esse vera, tunc quoad conclusionem syllogizatam est ex posterioribus simpliciter, et quoad conclusionem intentam ex prioribus simpliciter, et hoc est contra naturam demonstrationis per impossibile si proprie accipiatur (LLT); Tommaso d'AquinoDe ente c. 4 cuius demonstratio potissima est ex virtute intelligendi, que in eis est (LLT); Sigieri di BrabanteQuaest. metaph. V q. 28 sit igitur haec maior demonstrationis: Quod quiescit per quietem alterius essentialiter, de necessitate movetur ab alio (LLT).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:

Pietro Alighieri (1) ad Par. XXIV 73-78: ita quod omnis demonstratio est ei obtusa, idest aperta (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. III 37-39: ad quod nota quod secundum philosophum duplex cognitio, sive demonstratio habetur de re, scilicet propter quid et quia. Demonstratio propter quid est quando demonstratur et probatur effectus per causam quae fit a priori; demonstratio vero quia est quae fit a posteriori (DDP).

Autore: Stefano Pelizzari.
Data redazione: 16.03.2022.
Data ultima revisione: 24.04.2023.