Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it
De vulg. 1
Ep. 1
Mon. 7
antecedentis, De vulg. II ix 2; Ep. XIII 73; Mon. II x 4; II X 9; II x 10
antecedens, Mon. II v 22
antecedente, Mon. III ii 3; III v 4
nel senso aggettivale di 'precedente' il termine è di uso comune. Nel senso tecnico che assume la forma sostantivata cfr. invece Cic. Top. 19 ab antecedentibus autem et consequentibus et repugnantibus hoc modo; ab antecedentibus: Si viri culpa factum est divortium, etsi mulier nuntium remisit, tamen pro liberis manere nihil oportet (CC); Quint. Inst. VI iii 66 proinde genere, specie, propriis, differentibus, iugatis, adiunctis, consequentibus, antecedentibus, repugnantibus, causis, effectis, comparatione parium, maiorum, minorum similis materia praebetur, sicut in tropos quoque omnis cadit (Bibliotheca Augustana); Boeth. Cic. Top. II 11 Et quae sunt antecedentia, aliquid, quod potest consequi, antecedunt (CC); II 20 consequentia sunt, quae, quum fuerint antecedentia posita, consequuntur; veluti si dicamus: Si homo est, animal est; animal est consequens (CC); Diff. Top. I iv 24 Conditionalium vero propositionum, quas Graeci hypotheticas vocant, partes sunt simplices propositiones; quarum quidem ea pars quae prius dicitur antecedens, quae posterius consequens appellatur, ut in hac propositione, quae dicit: “si rotundum est, volubile est”; “rotundum esse” antecedit, “volubile esse” consequitur (CC); III iii 26 posito antecedente comitari quod subsequitur, perempto consequente perimi quod antecedit (LLT).
Alberto Magno, Anal. priora I, t. 9, c. 3 Primum ergo probando has consequentias dicamus, quod ad B oppositum consequentis, sequitur D oppositum scilicet antecedentis: hoc enim hinc (sive ex his quae dicentur) est manifestum: dictum est enim quod alterum contradictoriorum quae sunt C D (hoc est, antecedens et oppositum contradictorium antecedentis) ex necessitate omni inest (LLT); II, t. 3, c. 2 quia ad positionem antecedentis sequitur positio consequentis: et sic sequeretur duo opposita simul esse vera, quod non contingit in contrariis et contradictoriis (LLT); Giovanni di Salisbury, Metalogicon IV 21 Itaque in hypotheticis sillogismis qui sillogismi fiant in priori forma per positionem antecedentis, qui in posteriori per destructionem consequentis, quae ue sint figurae aut modi qui constant ex compositis hypotheticis, et de propositionibus aequimodis, et non aequimodis, et quae sit natura eorum qui fiunt ex disiunctis, ostenditur (LLT); Pietro Abelardo, Dial. III 1 Que quidem omnes in eo necessarie videntur quod impossibile est esse antecedens absque consequenti (LLT); IV 2 Ex his autem quatuor propositionibus octo nascuntur sillogismi, ex omni namque ipotetica duo sillogismi manant, unus quidem per positionem antecedentis, alius vero per destructionem consequentis (LLT); Tommaso d'Aquino, In Arist. Phys. IV, l. 9, n. 7 Sic ergo probata hac conditionali, quod si motus est, vacuum est, arguebant a positione antecedentis: motus est; ergo vacuum est (LLT).
Francesco da Buti ad Par. II 64-72: et usa qui quella ragione che dice: Quod ex falsitate consequentis arguitur falsitas antecedentis (DDP).
NOTA:
Il termine è impiegato da D. nel senso tecnico della teoria delle consequentiae, per indicare la parte di una consequentia che corrisponde alla protasi di un periodo ipotetico.
Si tratta della proposizione subordinata che esprime la condizione da cui dipende quanto predicato nell’apodosi (consequens). Ad es. in «Se x, allora y», la protasi x è l’antecedens, mentre l’apodosi y il consequens.
In particolare, D. cita con precisione (i) il criterio di validità che da Cicerone e Boezio era giunto fino ai coevi De consequentiis («in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente», Mon. II v 22; «inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente», Mon. III ii 3); (ii) la regola logica della positio antecedentis, secondo cui in una consequentia posto l’antecedente, è automaticamente posto anche il conseguente (Mon. II x 9-10); (iii) l’errore sofistico basato sulla destructio antecedentis, uno dei modi della cosiddetta fallacia consequentis (Ep. XIII 73).
Particolarmente notevole, inoltre è che D. assimili alla relazione che esiste fra antecedens e consequens, non solo il rapporto genere-specie, ma anche quello fra un ente e il proprio fine specifico («quelibet res ad proprium finem se habeat velut consequens ad antecedens»). Proprio questo isomorfismo garantisce alla logica la capacità di condurre l’uomo «a conclusioni che sono le conclusioni di Dio» (Chiesa-Tabarroni Mon., p. cxlii).