Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it


[ visualizzazione standard - elenco voci ]
coruscatio, -onis (s.f.)

DEFINIZIONE:
1. baleno, lampo (Castiglione-Mariotti).
Ep. IV 4 Nam sicut diurnis coruscationibus illico succedunt tonitrua, sic inspecta flamma pulcritudinis huius, Amor terribilis et imperiosus me tenuit.
FREQUENZA:
Ep. 1
INDEX LOCORUM:

coruscationibus, Ep. IV 4

LOCUZ. E FRAS.:
VARIANTI E/O CONGETTURE:
CORRISPONDENZE:
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
corruscazione, vd. ED (L. Onder).
Latino classico e tardoantico:

att. a partire dal lat. tardoant., generalmente con il signif. proprio di ‘luce, bagliore’ (ThLL s.v. coruscatio I A), rif. anche a quello emanato da un fulmine come in Iul Val. I 12 His femina incitata mugitu omni vehementius ingemiscens exegit puerum, qui ubi ad humum lapsus est, motus protinus terrae insequitur et tonitruum crepor ventorumque conflictus, tum etiam fulgurum coruscatio, prorsus uti viseres omni mundo cura cum illa partitudine laborantem (CC). Può indicare anche il lampo vero e proprio (ThLL s.v. coruscatio I B). Con valore fig. (cfr. ThLL  s.v. coruscatio II) soprattutto negli autori cristiani, vd. ad es. Eucher. Form. III Coruscationes: splendores evangelii (CC); Hier. In Matth. II xiv 17 Igitur apostoli ante passionem salvatoris et coruscationem evangelii fulgurantis, non habebant nisi quinque panes et duos pisciculos, qui in salsis aquis et in maris fluctibus versabantur (CC).

Latino medievale:

att. con gli stessi signif. del lat. tardoant., sia con valore proprio di «fulmen, fulgur, splendor» in rif. all’evento atmosferico, sia con valore fig. («de luce divina de caelo descendente» o «de divinitate et caelestibus», MLW s.v. coruscatio); vd. ad es. Paolo Diacono, Hist. Lang., XII xciii 23 Sed tantae coruscationes et tonitrua fuerunt (CC); Pascasio Radberto, Exp. in Matt. VII Presertim quia apostoli ante passionem Domini et coruscationem Evangelii non habebant nisi quinque panes et ipsos ordeaceos quia lex Moysi in quinque libris distincta nimia palearum tenacitate constringebatur (CC); Pier DamianiEpist. 114, pp. 298-299, Sed quia non est huius temporis immorari in enodandis allegoriae mysteriis, dixit Debborra ad Barach: Precepit tibi Dominus Deus Israel, vade et deduc exercitum in montem Thabor, tollesque tecum decem milia pugnatorum de filiis Neptalim et de filiis Zabulon; ego autem adducam ad te in locum torrentis Cison Sisaram principem exercitus Iabin, et currus eius atque omnem multitudinem, et tradam eos in manu tua. Dixitque ad eam Barach: Si venis mecum, vadam; si nolueris venire, non pergam. Quae dixit ad eum: Ibo quidem tecum, sed in hac vice tibi victoria non reputabitur, quia in manu mulieris tradetur Sisara. Quae nimirum nuda hystoriae verba succincte transcurrimus, ne si figuras exponendo diutius immoremur, tedium legentibus ingeramus. Hoc tantum ex his dixisse sufficiat, quia Barach coruscatio interpretatur. Coruscatio vero habet quidem lucem, sed non diutius permanentem; mox enim ut incipit, desinit. Ita sunt nonnulli rectores aecclesiarum, qui quodammodo tunc coruscare incipiunt, cum ad corrigenda mala subiectorum quasi zelo se ultionis accendunt, sed protinus extinguntur, quia qualibet adversitate fracti vel torpore desidiae resoluti cito deficiunt (ALIM); Innocenzo IV, papaEpist. per Iordanum de Terracina, pp. 215-216 Hic in ecclesia tamquam sidus radians et lumine fidei et gratia predicationis emicuit. Hic iam in celo quasi luminare conspicuum et splendore glorie et multorum coruscatione signorum effulget, quia non vult Dominus ipsius ascondere sanctitatem, nec meritorum suorum virtutem supprimere in occulto, sed inter lucentia sanctorum candelabra manifestius exaltare, ut omnibus, qui in ecclesie domo habitant, proferat clarum lumen (ALIM).  

Lessicografi medievali:
Commentatori danteschi:

NOTA:

Hapax nel lat. dantesco. Deverbale da corusco, -are, di uso linguistico tardo. In Ep. IV 4 il sost. coruscatio è impiegato come tecnicismo meteorologico per indicare il fulmine, a cui in natura segue il tuono, nel contesto dell’ampia similitudine dell’apparizione della donna come folgore («mulier, ceu fulgur descendens, apparuit»). Coruscatio al par. 4 costituisce variatio del precedente fulgur al par. 3. L’uso di coruscatio concorre ad accrescere la potenza visiva dell’apparizione, veicolata anche dai sost. fulgur e flamma, che in unione con tonitruum conferiscono alla scena un carattere sacro e numinoso. Fenzi, Ancora sulla ‘Epistola’, p. 53 ricorda che secondo gli «archetipi biblici, […] sono appunto i fulmini, i tuoni, le nubi e le tempeste montane a segnalare la presenza di Dio». Si noti inoltre che l’immagine del tuono e del lampo è assai frequente nella lirica d’amore (per cui cfr. Stabile, Modelli, p. 74). I lessicografi mediev. non registrano il sost. coruscatio: Papia, Uguccione e Balbi glossano solamente il v. corusco e l’agg. coruscus.

In volg. D. utilizza in Conv. III viii 11 il sost. corruscazione (corruscatio è variante grafica att. nel lat., cfr. ThLL s.v. coruscatio) con il signif. di ‘bagliore’, ma in contesto metaforico in rif. all’anima che gioiosa emette lampi di luce. Il rapporto tra luce e sorriso dell'anima è presente anche nella Commedia, espresso attraverso l’uso del v. coruscare e dell’agg. corusco, per cui vd. corusco in VDL, corusco, coruscare in VD corruscazione in ED.

AUTORE: Elena Vagnoni.
DATA REDAZIONE: 22.05.2021.