Latino classico e tardoantico:
l'agg. possiede diverse sfumature semantiche (vd.
Nota); corrispondente all'uso dantesco è l'impiego dell'agg. nel senso di cioè che «ad civem pertinet» nell'ambito della vita pubblica (vd.
ThLL s.v.
civilis I B).
Latino medievale:
si segnalano alcune att. ritenute significative delle locuzioni dantesche:
Landolfo seniore,
Hist. Mediol., III 15.(14) Quo audito apostolicus, per plurimum haec intra se admirans, videns quam sit grave periculum
civilia bella adhortari, circa hoc negotium per tres dies consciliandi inducias dedit (
MGH);
Alberto Magno,
Comm. in II. Sent., d. 44 C, a. 7 Duplex est potestas, scilicet ordinata secundum gradus potestatis Ecclesiae vel
civilis juris: et huic potestati non est resistendum quoad obedientiam (
LLT);
Corrado di Mure,
Fabularius, Lexicon C Civilia bella Rome leguntur septem evenisse (
LLT);
Tommaso d’Aquino,
Sent., I
v 63 Quia fere totius
civilis vitae finis videtur esse honor, qui redditur bene operantibus in vita
civili quasi summum praemium (
LLT);
Corrado di Megenberg,
Monastica, III 19 vita
civilis in civium consistit communicacione (
MGH);
Yconomica, II
iii 1 Ibi namque Karolus augustus sicut et Theodosius Cesar predecessor eius omnes naciones mundi et populum tocius orbis in agendo et defendendo causas suas quascumque, que pretorio vel
civili iure tractantur, sacrosancte sedis antistiti submittit (
MGH).