civilitas, -atis (s.f.)

1. organizzazione sociale (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Ep. IX 4 Spero equidem, de celesti provisione confidens quam nunquam falli vel prepediri posse non dubito et que humane civilitati de Principe singulari providit, quod exordia vestri regni felicia semper in melius prosperata procedent.
Ep. XI 23 Nam etsi Latiale caput pie cunctis est Ytalis diligendum tanquam comune sue civilitatis principium, vestrum iuste censetur accuratissime colere ipsum, cum sit vobis principium ipsius quoque esse.
Mon. I ii 8 Illud igitur, siquid est, quod est finis universalis civilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius civilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est.
Mon. I iii 1 Nunc autem videndum est quid sit finis totius humane civilitatis: quo viso, plus quam dimidium laboris erit transactum, iuxta Phylosophum ad Nicomacum.
Mon. III iii 2 Nam geometra circuli quadraturam ignorat, non tamen de ipsa litigat; theologus vero numerum angelorum ignorat, non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum civilitate contendit).
2. governo, reggimento, di una comunità circoscritta localmente (Frugoni Ep.), reggimento cittadino (Tavoni De vulg.).
De vulg. I ix 4 Quare autem tripharie principalius variatum sit, investigemus; et quare quelibet istarum variationum in se ipsa variatur, puta dextre Ytalie locutio ab ea que est sinistre (nam aliter Paduani et aliter Pisani locuntur); et quare vicinius habitantes adhuc discrepant in loquendo, ut Mediolanenses et Veronenses, Romani et Florentini, nec non convenientes in eodem genere gentis, ut Neapoletani et Caetani, Ravennates et Faventini, et, quod mirabilius est, sub eadem civilitate morantes, ut Bononienses Burgi Sancti Felicis et Bononienses Strate Maioris.
Ep. I 7 Quod si tam gratissimo nobis beneficio vigilatis, et adversarios nostros, prout sancta conamina vestra voluerint, ad sulcos bone civilitatis intenditis remeare, quis vobis dignas grates persolvere attentabit?
Ep. I 8 Sane, cum per sancte religionis virum fratrem L., civilitatis persuasorem et pacis, premoniti atque requisiti sumus instanter pro vobis, quemadmodum et ipse vestre littere continebant, ut ab omni guerrarum insultu cessaremus et usu.
Ep. VI 8 Quid, fatua tali oppinione summota, tanquam alteri Babilonii, pium deserentes imperium nova regna temptatis, ut alia sit Florentina civilitas, alia sit Romana?
Ep. VIII 3 Quippe tanti pondus honoris neque merita gratulantis neque dignitas postulabat; sed nec etiam inclinari humanorum graduum dedecuit apicem, unde, velut a vivo fonte, sancte civilitatis exempla debent inferioribus emanare.
De vulg. 1
Ep. 6
Mon. 5
civilitas, Ep. VI 8
civilitate, De vulg. I ix 4; Mon. III iii 2
civilitatem, Mon. III iii 2
civilitati, Ep. IX 4
civilitatis, Ep. I 7; Ep. I 8; VIII 3; XI 23; Mon. I ii 8 (2); I iii 1
-

Il vocabolo è molto discusso nei commenti moderni, e gli sono stati dedicati tre contributi specifici, a cui in generale rimandiamo (Minio Paluello, Tre note; Rosier-Catach, Civilitas; Santi, Humana civilitas). La prima grande distinzione è tra l’uso att. classicamente da Svet. ed Eutr., poi variamente ripreso, ad indicare la qualità personale dell’essere civilis (cfr. ThLL s.v. civilitas II, de moribus et cultu; non presente in D.), e l’uso con accezione nel contesto tecnico della politica, anch’esso att. in antico (Quint., Apul. e Amm.) ma sempre in dipendenza da passi greci: Platone (Quint. Inst. II xv 25 da Gorgia 463D, come Apul. e Amm.; Quint. Inst. II xvii 14 da Gorgia 464B); Aristotele (per Quint. Inst. II xv 33 sono presupposti passi da Eth. Nic. e Rhet. dove si discute del rapporto tra ῥητορική e πολιτική). In questa accezione, civilitas identifica la politica in generale, o l’arte del governare (cfr. ThLL s.v. civilitas I, de regendis civibus, e Castiglioni-Mariotti s.v. civilitas 1), o il diritto di cittadinanza (cfr. ThLL s.v. civilitas III, Cassiod. Ios. II 41 – ancora una volta tratto dal greco πολιτεία; ma non così Cassiod. Ios. II 69, o nelle numerose occorrenze dalle Variae); raramente identifica la universitas civium o è sinomino di civitas (vd. ThLL s.v. civilitas IV, universitas civium, cfr. ad es. Novell. Anth.) forse con risonanza in qualcuna delle occorrenze dantesche, come De vulg. I ix 4, dove però la lezione è incerta (vd. Varianti).

Nel medioevo, pur essendo ampiamente presente l’accezione morale svetoniana (da Ennodio, a Paolo Diacono, fino a Erasmo da Rotterdam) si sviluppa una quarta e innovativa accezione, prossima a quella quintilianea, seppur non dipendente da essa: riguarda l’aspetto istituzionale, costituzionale e politico di una comunità organizzata. Il tramite per questa accezione medievale sono le traduzioni di Aristotele (nel caso di Quint., i passi corrispondenti del Gorgia e della Rhetorica hanno πολιτική, ma i medievali con civilitas traducono πολιτεία). Non scompaiono gli altri signif.: traduttori come Ermanno Alemanno impiegano il vocabolo col signif. politico quando traducono πολιτεία, con quello morale class. in altri luoghi; Pietro d’Alvernia, accanto al senso di ‘governo’, mantiene altrove quello di ‘diritto di cittadinanza’ (Comm. in Polit. IV iv 576). Va rilevato che nelle versioni aristoteliche civilitas si divide la traduzione delle occorrenze di πολιτεία con politia (termine pure presente nella Mon.: vd. VDL s.v. politia).

Quest’ultimo si è forse specializzato in un senso più tecnico e teorico (vd. politia), mentre civilitas, almeno in D., è più orientato a identificare una comunità civile, una società organizzata sotto un ordinamento comune (anche dal punto di vista istituzionale); è interessante notare come in D. civilitas sia sempre associato a un agg., avv. o genitivo che rimandano a un concreto contesto storico-geografico (con l’eccezione, parziale, di Ep. I 8). Inoltre, civilitas in D. assume sempre un valore positivo – cfr. sempre Ep. I 8 –, mentre le politie possono anche essere connotate negativamente – vd. Mon. I xii 9). Di qui alcune oscillazioni nelle scelte da parte degli interpreti moderni, soprattutto nelle Ep. (I 7-8, VIII 3, IX 4, XI 23: «stato, governo, reggimento» in Frugoni Ep.; «vivere/consorzio civile, civiltà» in Baglio Ep., che sembra preferibile a IX 4 e XI 23 per l'assenza di connotazioni politiche) e nella Mon. (ove Chiesa-Tabarroni e Nardi Mon. –  che traduce 'comunità civile' – sostanzialmente concordano sull’interpretazione di ‘società’); si attenua così l’affermazione di Minio Paluello, Tre note, secondo cui l’unico luogo in cui civilitas non è usato da D. nel senso di ‘stato, organizzazione politica’ sarebbe Ep. XI 23 (asserzione ripresa da Frugoni Ep. e Baglio Ep. ad loc.). A De vulg. I ix 4 Tavoni De vulg. traduce «reggimento cittadino», mentre Fenzi De vulg. «comunità cittadina» (ma comunque parla di «reggimento» nella Nota al testo e nel commento ad loc.). L’oggetto resta in ogni caso un’organizzazione sociale strutturata, a carattere per lo più locale; lo stesso Fenzi De vulg. ad loc., suggerisce una reductio ad unum quando delinea un D. che associa il signif. lat. class., di valore morale, a quello politico di ascendenza aristotelica, perché «vuole qui allargare il concetto di ‘città’ (…) facendone un principio di identità politico-culturale». Nel momento, poi, in cui a civilitas si associa l’agg. humana (Mon. I iii 1), questa identità sociale e civile assume una validità universale.

Una notazione filologica a proposito di Ep. IX 22: in conclusione del passo cit., abbiamo riportato ipsius quoque esse secondo l’edizione Frugoni Ep., che, seguendo Pistelli e molti altri editori, accoglie una congettura del Witte; il codex unicus L reca invece civilitatis esse ipsum quoque, che Baglio Ep. mantiene a testo tra cruces, giudicando insanabile il passo e rilevando una debolezza nelle congetture proposte da altri editori, poiché non danno luogo a clausole di cursus. Sempre a proposito di varianti, è evidente che la lezione felicitatis a Mon. I iii 1 è una banale facilior (favorita dall'evidente assonanza), eppure vale la pena notarla: il testo rimane comprensibile, ma sostanzialmente mutato di senso, in quanto si perde la prospettiva tutta tecnica di Dante (il fine del consorzio umano strutturato secondo precisi parametri) in favore di un concetto generale, nonché assai più familiare alla mentalità dei lettori.

De vulg. I ix 4: civilitate] civilitate B et edd., civitate G T
Ep. XI 23: principium ipsius quoque esse] principium ipsius quoque esse con. Witte Ep. (Fraticelli Ep., Monti Ep., Moore Ep., Toynbee Ep., Pistelli Ep., Frugoni Ep., Lokaj Ep.,Pastore Stocchi Ep., Villa Ep.), principium civilitatis esse ipsum quoque L (Parodi, Intorno al testo, Morghen, La lettera, Baglio Ep.), principium et ipsum quoque esse con. Cecchini, Sul testo
Mon. I iii 1: civilitatis] civilitatis A, C, D, E, F, GH, K, M, N, P, Ph, R, S p.c., T, U, V, Y, Z et edd., felicitatis B, L, Q
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
civilitade, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
vd. ThLL s.v. civilitas. I. De regendis civibus: Quint. Inst. II xv 24-5 credunt  (…) eum (scil. Plato) esse in hac esse opinione, ut rhetoricen (…) existimet (…) ‘civilitatis particulae simulacrum’ et quartam partem adulationis (quod duas partes civilitatis corpori adsignet) (CC); II xv 33 rhetoricen quidam eandem civilitatem esse iudicaverunt (CC); II vii 14 ei (scil. rhetoricae) particulam civilitatis sicut dialectices adsignat (scil. Aristoteles) (CC); Apul. Plat. II 8 [rhetoricam] civilitatis articuli umbram, id est imaginem, nominavit (…) civilitatem, quam πολιτικὴν vocat (Bibliotheca Augustana); Amm. XXX iiii 3 civilitatis particulae umbram (Bibliotheca Augustana); ThLL s.v. civilitas II. de moribus et cultu: Svet. Aug. 51, 1 Clementiae ciuilitatisque eius multa et magna documenta sunt (CC); e inoltre Eutr. X i 2 Constantius (…) vir egregius et prestantissimae civilitatis (Bibliotheca Augustana); ThLL s.v. civilitas III. de iure civium: Cassiod. Ios. c. Ap. II 41 iure civilitatis sicut ipse in nobis dicit ablato (CC) (vd. anche II 71 e 72); ThLL s.v. civilitas IV. (universitas civium): Novell. Anth. I 1 pr. ita magis florida ac tranquilla civilitas; ThLL s.v. civilitas IV. (civitas): Cassiod. Ios. c. Ap. II 69 ex gr. hanc civilitatem habentes (CC).
Latino medievale:
Ps. Cirillo, Gloss. s.v. πολιτεία civile imperium res publica civilitas (ThLL); Aristotele, Ethica (trad. Burgundione), II 1 (Bekker 1103b3-6) et differt hoc civilitas a civilitate bona a mala (ALD); III 5 (Bekker 1113a7-8) manifestum autem hoc et ex antiquis civilitatibus, quas Homerus secutus est (ALD); Alberto Magno, Comm. in IV Sent., 16 B, 46, 29 Nihil ordinatum ad conservationem civilitatis et reipublicae, est peccatum (LLT); Aristotele, Ethica (trad. R. Grossatesta), II 1 (Bekker 1103b3-6) differt horum civilitas a civilitate, bona a mala (ALD); R. Grossatesta, Comm. in Eth., X 10 (Bekker 1179a33-1180a14) Recte autem duci difficile est non a legibus recte habentibus et politeia (id est urbanitate seu civilitate) tali nutritum (ALD); Aristotele, Rhet. (trans. Anon.), I 8 (Bekker 1365b) Sunt autem civilitates quatuor, dimocratia, oligarchia, aristocratia et monarchia (ALD); Aristotele, Rhet. (tr. Moerbeke), I 4 (Bekker 1360a) Dico autem a propriis corrumpi quia excepta optima civilitate alie omnes et remisse et intense corrumpuntur, puta democratia non solum remissa debilior fit et terminabitur in oligarchiam, sed et intensa valde (ALD); Tommaso d’Aquino, In Polit., II vii 245 Quidam enim dicebant eam componi ex tribus civilitatibus, scilicet ex oligarchia, id est principatus divitum, et monarchia, id est potestate unius, et democratia, id est potentia populi (LLT); III i 354 in quibusdam [scil. politiis] non est populus habens aliquam civilitatem (LLT); In de an. I xii 190 ita quod homines bestiales et solitarios reduceret ad civilitatem (LLT); Sent. VIII x 1673 aristocratia, quae est potestas optimorum eo quod huiusmodi civilitas per virtuosos gubernatur (LLT); Pietro d’Alvernia, Quaest. in Polit. (ms. Paris, BnF, lat. 16089, f. 296rb, cit. in Minio Paluello, Tre note) Arguitur quod sic, quia illud debet inspicere distribuens principatum per quod ‘multa in civilitate expediuntur’; Comm. in Polit. IV ii 550 sic civitatis sunt quaedam partes quae non attingunt ad civilitatem, nec pertinent ad formam eius (LLT); IV iv 576 puta quia ex aliquo crimine civilitatem amiserint (LLT); Tolomeo da Lucca, Det. comp. xxviii 5 suum dominium regulatur ad eternam remunerationem tamquam ad principalem et suum proprium finem sue civilitatis (ed. Chiesa-Tabarroni Mon.); Reg. Princ. II v 848 his igitur sic deductis quae ad substantiale esse civilitatis, sive politiae, seu regalis regiminis requiruntur (LLT); Egidio Romano, Reg. princ. II i 8 Sicut ergo civitas coniungit et continet cives ipsos, ne a civilitate recedant, eo quod sit quoddam commune bonum ipsorum (ALIM); <Egidio Romano>, Quaest., art. II rursus, cum duplex sit civilitas – humana videlicet et divina, terrena et celestis, temporalis et spiritualis – civilitatem mundanam et temporalem ordinat et disponit imperialis potestas (…) ad utriusque civilitatis regimen Deus duos gladios ordinavit (ed. Vinay); Marsilio da Padova, Def. (Fontes iuris 1, I 1) Hoc enim immanifesto, nequaquam pestis hec evitari potest, nec ipsius perniciosus effectus a regnis seu civilitatibus resecari perfecte (MGH); (Fontes iuris 7, II 30) valde conveniens, quinimo necessarium est ad civilitatis seu policie quietem, omnem episcopum (…) subesse iudicio coactivo principancium secundum legem humanam (MGH); Engelberto di Admont, Speculum XI 14 destrueretur omnis societas et civilitas hominum et constitutio et status principatuum et regnorum (MGH).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. civilitas): civilitas mansio hominum (Mirabile).
Balbi (s.v. civilis): civilitas -tatis, fe. ge., mansio ci[vium] et producitur penultimum: velut privilegio civium uti posse et gaudere. Actuum XXII ego multa summa civilitatem hanc consecutus sum. Et prout formari ab hoc dicto, civili addita tas. Et corripit penultimam civilitas (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Codice Cassinese ad Inf. I, Nota: Auctor iste intendit declarare qualitatem civilitatis totius orbis. et dividit ipsam in tres partes (DDP).
Autore: Riccardo Macchioro.
Data redazione: 11.05.2019.