politia, -e (s.f.)

1. organizzazione politica, forma di governo, governo (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. I ii 6 Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur.
Mon. I v 7 Si vero unam civitatem, cuius finis est bene sufficienterque vivere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis vite civilis amictitur, sed etiam civitas desinit esse quod erat.
Mon. I xii 9 Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides - que in servitutem cogunt genus humanum.
Mon. I xii 10 Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus civis, in recta vero bonus homo et civis bonus convertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint.
Mon. I xii 11 Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consules propter cives et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem viventes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt.
Mon. 7
politia, Mon. I v 7; I xii 10; I xii 11
politiam, Mon. I xii 11
politiarum, Mon. I ii 6
politie, Mon. I xii 9; I xii 10
-

Grecismo. Politia si divide con civilitas la traduzione dell’aristotelico πολιτεία (vd. civilitas) nell’accezione di ‘organizzazione politica’, ‘forma di governo’, 'regime politico' (quest'ultima è la traduzione utilizzata da Quaglioni Mon., sostanzialmente analoga a quella dell'ed. di rif.). Nonostante i due termini siano spesso considerati sinon. (vd. Tolomeo da Lucca, Reg. Princ. II v 848), a ben vedere nella Mon. non sono utilizzati come tali, bensì si spartiscono due sfumature diverse. Politia ha una connotazione più afferente alla teoria politica astratta, e riferita a forme di governo a carattere costituzionale o, comunque, codificato. Civilitas sembra indicare piuttosto una comunità organizzata anche (eventualmente – ma non necessariamente –) dal punto di vista costituzionale, e concretamente realizzata in una dimensione storica. Avvalorano questa interpretazione la presenza di politia nella sola Mon., il trattato maggiormente teorico e di valore universale, mentre civilitas ottiene meno att. nella Mon. e prevale invece in Ep. e De vulg.; ma soprattutto la connotazione esclusivamente positiva di civilitas, laddove politia identifica anche le forme di governo deviate e corrotte.

L’uso lat. class. del termine come traduzione del titolo della Politica di Aristotele è att. anche in epoca mediev., ma non in D. In generale, la maggior parte delle occorrenze in lat. del medioevo corrisponde a traduzioni dirette da testi greci; da notare che Guglielmo di Moerbeke (l’autore in cui maggiormente ricorre il termine) impiega politia sia per identificare il titolo dell’opera aristotelica, sia come nome comune (ad es. nella traduzione dell’Expositio in Parmenidem di Proclo Diadoco). È poi assai frequente in autori come Tommaso, Tolomeo da Lucca e Jean Gerson, nonché in altri traduttori (ad es. Grossatesta). Nel Medioevo il termine è att. anche in un senso più generale di ‘ordine’ disgiunto dall’accezione politica (cfr. Bartolomeo da Messina, trad. De mundo, Bekker 400b, e frequentemente in Giovanni Duns Scoto). Come documentano le Varianti, peraltro, il termine dovette apparire piuttosto strano a molti copisti, che non esitarono a normalizzarlo.

Mon. I ii 6: politiarum] politiarum D, G, H, K, P, U, V, Z et edd., politicarum A, C, E, M, N, Ph, Q, R, S, T, politiciarum B, F, L, Y 
Mon. I v 7: politia] politia C, G, H, K, Ph, U, V, Y, Z et edd., politica T, P, D, M, S, policita A, E, R, politicia B, F, L, M, Q
Mon. I xii 9: politie] politie A, C, D, G, K, P, Ph, T, U, V et edd., politicie B, F, L, N, Q, pollitice E, H, R, S, Z, politicem M, polititie Y
Mon. I xii 10: politia] politia C, D, E, G, H, K, M, P, Ph, R, S, T, U, VZ et edd., politicia A, B, F, L, Q, Y, politiciam N 
Mon. I xii 10 politie] politie C, D, E, G, H, K, M, P, Ph, R, S, T, U, VZ et edd., politice A, politicie B, F, L, N, Q, Y
Mon. I xii 11: politia] politia AC, D, E, G, H, K, M, P, Ph, R, S, T, U, VZ et edd., politicia B, F, L, N, Q, Y
Mon. I xii 11: politiam] politiam AC, D, E, G, H, K, M, P, Ph, R, S, T, UZ et edd.,  politiciam B, F, L, N, Q, Y, politia V
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
vd. ThLL s.v. politia. Qui una scelta di att. significative per il contesto dantesco (per cui vd. ibidem): TertMart. III 3 bonum agonem subituri estis, martyres, in quo politia in caelis est (CC); Ambr. Hex. 5, 15, 52 Sic ab initio acceptam a creatura, exemplo avium, politiam homines exercere coeperunt (CC); GrillIn Cic. Inv. I 1 l. 97 docti politici [Jakobi, philosophi codd.] Pericles et Pisistratus, quorum politia, id est administratione, crevit res publica (CC); Serv. Aen. IV 682 tres partes politiae comprehensas esse, populi, optimatium, regiae potestatis (CC); Cassiod. Var. IX ii 5 Quarum morem scriptores rerum naturalium contuentes politiam quandam inter ipsas esse commemorant (CC).
Latino medievale:
Aristotele ps., Rhet. Alex., 39 (Bekker 1446b) De politia autem democratia quidem optima, in qua leges optimis honores attribuunt (ALD); Enrico di Gand, Quodlibet XII, 31 2.6 sicut illud esse subversivum politiae saecularis, sic istud videtur esse subversivum politiae ecclesiasticae (LLT); Aristotele, Polit. (trad. Moerbeke), II 6 (Bekker 1265b) in legibus autem dictum est hiis, quod opportunum componi optimam politiam ex democratia et tyrannide, quas aut omnino non utique aliquis ponet politias aut pessimas omnibus (ALD); Proclo, Exp. (tr. Moerbeke), I 1 Quando autem passiones aut totaliter quod deterius, terrigena dominantur, et que in ipsis politia tunc tyrannis est (LLT); Giovanni Duns Scoto, Ord., IV xv 2 (I A 2) Et ideo politia Aristotelis II Politicae, quod 'non sunt omnia communia', multo melior est quam politia  Socratis – quam reprehendit – de omnibus communibus, secundum istum statum quem Aristoteles invenit in hominibus (LLT); Marsilio da Padova, Def. (Fontes Iuris 7, I 12) sub iniquis vero servitus et oppressio atque miseria civium importabiles, ex quibus tandem contingit solvere politiam (MGH); Pietro d’Alvernia, Comm. in Polit. III vii 399 quia politia est ordo inhabitantium in civitate (LLT); R. Grossatesta, Asp. in Eth., 12 (Bekker 1160a) Sic itaque fit transmutatio politiae optimae, quae regnum est, in pessimam, quae est tyrannis (ALD); Walter Chatton, Rep. Sent., II ii 3.44 sicut de intentione civilitatis vel politiae cuiuscumque (LLT); Tolomeo da Lucca, Reg. Princ., II v 848 his igitur sic deductis quae substantiale esse civilitatis, seu politiae, seu regalis regiminis requiruntur (LLT); Egidio Romano, Reg. princ., III ii 2 politia enim quasi idem est, quod ordinatio civitatis quantum ad omnes principatus qui sunt in ea (ALIM).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
Codice Cassinese ad Par. VIII 118: in hoc mundo et in politia et civis (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. V 4: de quo et cuius politia loquitur Aristoteles primo Politicorum (DDP) (vd. anche XIV 94-6); ad Purg. II 106-111: fuerunt viri excellentes aut secundum philosophiam, aut politiam, aut poesim (DDP); ad Purg. VI 136-144: et vult breviter dicere quod nulla politia graecorum antiquorum potest assimilari nobili politiae florentinorum. (…) Et dicit: e furon sì civili, licet politia eorum peccaverit in multis (DDP).
Autore: Riccardo Macchioro.
Data redazione: 28.07.2019.