civilis, -e (agg.)

1. civile (Castiglioni-Mariotti), inerente al cittadino.
Ep. I 5 Et ad quid aliud in civile bellum corruimus, quid aliud candida nostra signa petebant, et ad quid aliud enses et tela nostra rubebant, nisi ut qui civilia iura temeraria voluptate truncaverant, et iugo pie legis colla submitterent, et ad pacem patrie cogerentur?
Mon. I v 7 Si vero unam civitatem, cuius finis est bene vivere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis vite civilis amictitur, sed etiam civitas desinit esse quod erat.

Ep. 2
Mon. 1

civile, Ep. I 5
civilia, Ep. I 5
civilis, Mon. I v 7

civile bellum: Ep. I 5
civile ius: Ep. I 5
civilis vita: Mon. I v 7

L’agg., che deriva da civis, nel lat. class. ha un signif. che potremmo definire etimologico ( vd. ThLL s.v. civilis I, impiegato da D.) e uno più correlato alle caratteristiche umane del cittadino («qui bonum (vel simplicem) civem (privatum) decet», vd. ThLL s.v. civilis II).

Appartenenti al medesimo ambito semantico e ugualmente utilizzate da D. sono le voci civis civilitas.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
civile, vd. ED (A. Quondam).
Latino classico e tardoantico:
l'agg. possiede diverse sfumature semantiche (vd. Nota); corrispondente all'uso dantesco è l'impiego dell'agg. nel senso di cioè che «ad civem pertinet» nell'ambito della vita pubblica (vd. ThLL s.v. civilis I B).
Latino medievale:
si segnalano alcune att. ritenute significative delle locuzioni dantesche: Landolfo seniore, Hist. Mediol., III 15.(14)  Quo audito apostolicus, per plurimum haec intra se admirans, videns quam sit grave periculum civilia bella adhortari, circa hoc negotium per tres dies consciliandi inducias dedit (MGH); Alberto Magno, Comm. in II. Sent., d. 44 C, a. 7 Duplex est potestas, scilicet ordinata secundum gradus potestatis Ecclesiae vel civilis juris: et huic potestati non est resistendum quoad obedientiam (LLT); Corrado di Mure, Fabularius, Lexicon C Civilia bella Rome leguntur septem evenisse (LLT); Tommaso d’Aquino, Sent., I v 63 Quia fere totius civilis vitae finis videtur esse honor, qui redditur bene operantibus in vita civili quasi summum praemium (LLT); Corrado di Megenberg, Monastica, III 19 vita civilis in civium consistit communicacione (MGH); Yconomica, II iii 1 Ibi namque Karolus augustus sicut et Theodosius Cesar predecessor eius omnes naciones mundi et populum tocius orbis in agendo et defendendo causas suas quascumque, que pretorio vel civili iure tractantur, sacrosancte sedis antistiti submittit (MGH).
Lessicografi medievali:

Balbi (s.v. civilis): Civilis. a civis dicitur res civis vel ad civem pertinens (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 06.08.2020.