Latino classico e tardoantico:
att. dall'età class.,
ministra possiede differenti signif. (vd.
Nota); si noti in particolare - perché ricorrente in D. - l'uso del vocabolo a indicare l'
adiutrix (vd.
ThLL s.v.
ministra B 1): es.
Cic.
Cael. 52 Huic facinori tanto tua mens liberalis conscia, tua domus popularis
ministra, tua denique hospitalis illa Venus adiutrix esse non debuit (
CC);
Ov.
Am. I
vii 27 Quid mihi vobiscum, caedis scelerumque
ministrae? (
CC);
Tert.
Anim. XXVIII 2 Mortem simulat, subterraneo latitat, septenni se illic patientia damnat, interea quae de posteris defunctis ad fidem rerum esset relaturus ab unica conscia et
ministra matre cognoscit (
CC).
Latino medievale:
il sost. è att. con una certa abbondanza nel lat. mediev.; si segnalano alcune occorrenze a titolo d'es.:
Pietro di Celle,
Serm. 56 Lingua cui confert beneficia Spiritus sanctus revera de coelo est; procul dubio Verbi Dei
ministra est (
LLT-A);
Alano di Lilla,
Summa I
i 8b Ideo enim inferiores res intelliguntur quia in eis inherent nature que intellectus sunt
ministre (
LLT-A);
Alberto Magno,
Comm. in IV Sent. d. 7 A, a. 5 Medicinae operatio est sicut naturae
ministra, et natura confortata per medicinam operatur per se (
LLT-B);
Guglielmo Durante,
Rationale IV
xxx 1 Minister vero tanquam eius famulus et coadiutor, typum cooperantis Ecclesie gerit que, in suis operibus, Christi operantis
ministra est et adiutrix (
LLT-A).
Commentatori danteschi:
Nei commenti lat. alla
Commedia il termine ricorre nel senso dantesco individuato nei segg. passi:
Pietro Alighieri (1)
ad Par. III 1-15: dicitur Hecate, quasi seculi sollicitudo. Nam est noctis mater, roris et humoris
ministra, dominatrix maris, et temporis mensura (
DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. VII 85: Virgilius autem attribuit ei (
scil. fortunae) omnipotentiam, quam et philosophi qui eam nominant voluerunt nihil posse sua vi, sed
ministram decreti et divinae providentiae (
DDP);
ad Par. XXIII 112-117: ista (…) spera nona est tamquam principalis vicaria, quae recipit virtutem unitam a Deo, quam spera octava tamquam
ministra distribuit distincte per omnes speras inferiores (
DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. VII 73-78: Ille, cuius scientia omnia transcendit, fecit celos, quibus dedit motores, ut in omnibus locis, per partem post partem, resplenderent, distribuendo equaliter suam lucem: similiter splendoribus mundanis, idest rebus humanis et mundanis, generalem
ministram dedit (
DDP);
ad Inf. XXIX 52-57: visio mea fuit clarior infra profundum, ubi
ministra alti Domini, scilicet Dei, infallibilis iustitia, ad differentiam humane iustitie, que sepe fallit et fallitur, punit falsatores (
DDP).