ministra, -e (s.f.)

1. aiutante, esecutrice (Castiglioni-Mariotti).
De vulg. I iv 6 Igitur cum ad tantas alterationes moveatur aer imperio nature inferioris, que ministra et factura Dei est, ut tonitrua personet, ignem fulgoret, aquam gemat, spargat nivem, grandines lancinet, nonne imperio Dei movebitur ad quedam sonare verba, Ipso distinguente qui maiora distinxit?

De vulg. 1

ministra, De vulg. I iv 6

-
Hapax nel lat. dantesco. Il sost. possiede generalmente i signif. del maschile minister, dal momento che equivale ad 'appartenente a un ordine sacerdotale' (vd. ThLL s.v. ministra A 1), a 'serva' (vd. ThLL s.v. ministra A 2) e ad 'aiutante', 'procuratrice', 'interprete' (vd. ThLL s.v. ministra B). Nel lat. cristiano ministra sviluppa il signif. tecnico di diaconissa (vd. ThLL s.v. ministra A 1 a β).

Il lat. mediev. conserva i signif. individuati (vd. es. DMLBS s.v. ministra), mentre D. ricorre alla parola una volta sola nel senso di 'aiutante'. Nella propria produzione lat., poi, D. impiega anche i termini collegati ministerministerium ministro.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
ministra, vd. ED (A. Lanci).
Latino classico e tardoantico:
att. dall'età class., ministra possiede differenti signif. (vd. Nota); si noti in particolare - perché ricorrente in D. - l'uso del vocabolo a indicare l'adiutrix (vd. ThLL s.v. ministra B 1): es. CicCael. 52 Huic facinori tanto tua mens liberalis conscia, tua domus popularis ministra, tua denique hospitalis illa Venus adiutrix esse non debuit (CC); OvAm. I vii 27 Quid mihi vobiscum, caedis scelerumque ministrae? (CC); TertAnim. XXVIII 2 Mortem simulat, subterraneo latitat, septenni se illic patientia damnat, interea quae de posteris defunctis ad fidem rerum esset relaturus ab unica conscia et ministra matre cognoscit (CC).
Latino medievale:
il sost. è att. con una certa abbondanza nel lat. mediev.; si segnalano alcune occorrenze a titolo d'es.: Pietro di Celle, Serm. 56 Lingua cui confert beneficia Spiritus sanctus revera de coelo est; procul dubio Verbi Dei ministra est (LLT-A); Alano di Lilla, Summa I i 8b Ideo enim inferiores res intelliguntur quia in eis inherent nature que intellectus sunt ministre (LLT-A); Alberto Magno, Comm. in IV Sent. d. 7 A, a. 5 Medicinae operatio est sicut naturae ministra, et natura confortata per medicinam operatur per se (LLT-B); Guglielmo Durante, Rationale IV xxx 1 Minister vero tanquam eius famulus et coadiutor, typum cooperantis Ecclesie gerit que, in suis operibus, Christi operantis ministra est et adiutrix (LLT-A).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
Nei commenti lat. alla Commedia il termine ricorre nel senso dantesco individuato nei segg. passi: Pietro Alighieri (1) ad Par. III 1-15: dicitur Hecate, quasi seculi sollicitudo. Nam est noctis mater, roris et humoris ministra, dominatrix maris, et temporis mensura (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. VII 85: Virgilius autem attribuit ei (scil. fortunae) omnipotentiam, quam et philosophi qui eam nominant voluerunt nihil posse sua vi, sed ministram decreti et divinae providentiae (DDP); ad Par. XXIII 112-117: ista (…) spera nona est tamquam principalis vicaria, quae recipit virtutem unitam a Deo, quam spera octava tamquam ministra distribuit distincte per omnes speras inferiores (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. VII 73-78: Ille, cuius scientia omnia transcendit, fecit celos, quibus dedit motores, ut in omnibus locis, per partem post partem, resplenderent, distribuendo equaliter suam lucem: similiter splendoribus mundanis, idest rebus humanis et mundanis, generalem ministram dedit (DDP); ad Inf. XXIX 52-57: visio mea fuit clarior infra profundum, ubi ministra alti Domini, scilicet Dei, infallibilis iustitia, ad differentiam humane iustitie, que sepe fallit et fallitur, punit falsatores (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 26.05.2020.