ministro, -avi, -atum, -are (v.)

1. somministrare (Conte).
Ep. III 8 Perlege, deprecor, que ab inclitissimo phylosophorum Seneca nobis velut a patre filiis ministrantur, et illud de memoria sana tua non defluat: «Si de mundo fuissetis, mundus quod suum erat diligeret».
2. servire (Conte).
Mon. II vi 7 Propter quod videmus quod quidam non solum singulares homines, quinetiam populi, apti nati sunt ad principari, quidam alii ad subici atque ministrare, ut Phylosophus astruit in hiis que De politicis (...).
Ep. 1
Mon. 1
ministrantur, Ep. III 8
ministrare, Mon. II vi 7
-
Il v., derivato da minister, è att. nel lat. class. con il signif. proprio di «ministerium exhibere, inservire, serviendo praebere, porrigere: et saepe de iis dicitur, qui convivis inserviunt» (vd. Forcellini s.v. ministro I; anche con il signif. di 'servire' senza rif. al servizio a tavola, vd. Gaffiot s.v. ministro 1) e con i signif. traslati di «curare, administrare, regere» (vd. Forcellini s.v. ministro II 1) e «praebere, dare, suppeditare» (vd. Forcellini s.v. ministro II 2). Nel lat. cristiano, poi, il v. assume anche i signif. di «aider, porter secours à» e «exercer le ministère ecclésiastique» (vd. Blaise Patr. s.v. ministro 2 e 4).

Il lat. mediev. conserva i signif. individuati, cui aggiunge quelli di «to serve, be in office, perform service» e «to dispense, administer» (vd. es. DMLBS s.v. ministrare 2 e 5).

D. ricorre al v. con il signif. di 'servire', in rif. all'idea aristotelica (in Mon. II vi 7) della predisposizione di alcuni popoli a principari e di altri a subici ministrari, e nel senso di 'somministrare' (in Ep. III 8) richiamando gli insegnamenti che Seneca - appunto - somministra come un padre ai suoi figli.

Oltre a ministrare, nelle sue opere lat. D. ricorre anche ai termini collegati ministerministerium ministra.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il v. è att. con differenti sfumature semantiche (vd. Nota); per il signif. di 'servire' (Gaffiot s.v. ministro 1) vd. es. CicFam. VI 14 Acastum retine, quo commodius tibi ministretur (CC). Per il signif. di 'somministrare' (Forcellini s.v. ministro II 2) vd. es. Varro Rust. III 17 Neque satis erat eum non pasci e piscinis, nisi etiam ipse eos pasceret ultro ac maiorem curam sibi haberet, ne eius esurirent mulli, quam ego habeo, ne mei in Rosea esuriant asini, et quidem utraque re, et cibo et potione, cum non paulo sumptuosius, quam ego, ministraret victum (CC).
Latino medievale:
il v. è ben att.; per il signif. di 'servire' vd. es. Bonaventura, Comm. in IV Sent., d. 5, a. 2, q. 1 Daemones vero ei subiecti non sunt ausi appetere; sed considerantes naturalium strenuitatem, voluerunt sub umbra ilius requiescere, ita quod non ministrarent, sed quadam sub illo potirentur voluntaria liberate, quam videbant se non posse habere sub divino dominio (LLT). Per il signif. di 'somministrare' vd. es. Tommaso d’Aquino, Contra imp., VII x 327 Unde victus qui ministratur praedicatoribus quasi debita merces laboris, omnibus pauperibus potest meritorie dari, non quasi debita merces, sed quasi subsidium caritatis (LLT).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. ministrat): Ministrat qui obsequium reddit. Subministrat vero qui subsidium prerogat (Mirabile).
Uguccione, M 106, 13 (s.v. minuo): Item a minister ministro -as, et componitur administro -as, comministro, subministro: a ministrante obsequium redditur, a subministrante subsidium prerogatur; et est activum cum omnibus suis compositis (DaMA). 
Balbi (s.v. ministro) = Uguccione (Mirabile). 
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 14.06.2023.