ministerium, -i (s.n.)

1. servizio, ufficio (Conte).
Ep. XI 2 Principum quondam Phariseorum cupiditas que sacerdotium vetus abominabile fecit, non modo levitice prolis ministerium transtulit, quin et preelecte civitati David obsidionem peperit et ruinam.
Mon. I xvi 2 Vere tempus et temporalia queque plena fuerunt, quia nullum nostre felicitatis ministerium ministro vacavit.

Ep. 1
Mon. 1

ministerium, Ep. XI 2; Mon. I xvi 2

-

Nel lat. class. ministerium - derivato da minister - è ampiamente att. e indica in senso proprio l’attività del servo (vd. Forcellini s.v. ministerium I 1), ma anche l'«opera, munus, officium quodcumque» (vd. Forcellini s.v. ministerium I 2), e ricorre anche riferito ai publica munera e officia (vd. Forcellini s.v. ministerium I 3). Il sost., poi, in senso traslato «sumitur pro ministris» (vd. Forcellini s.v. ministerium II 1) e vale anche 'vasellame da mensa' (vd. Forcellini s.v. ministerium II 2). In età patristica a questi signif. si aggiunge quello tecnico di 'ministero cristiano, servizio divino' (vd. Blaise Patr. s.v. ministerium 4). Il lat. mediev. conserva i signif. individuati (vd. es. Blaise Mediev. s.v. ministerium).

D. utilizza il termine ministerium nella sua produzione lat. esclusivamente nel signif. di 'servizio, ufficio' (e quindi nel secondo sei sensi lat. individuati); nelle opere volgari, invece, il sost. corrispondente ministero (in ED) compare ora con il signif. di 'attività, operazione' (Conv. II iv 11), ora con quello di 'governo, amministrazione (Conv. IV xvii 10). Nelle opere lat. di D., poi, insieme a ministerium ricorrono anche i corradicali minister, ministra e ministro.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
ministero, vd. ED (L. Onder).
Latino classico e tardoantico:
il sost. è att. a partire dal lat. class. con differenti sfumature semantiche (vd. Nota); in particolare, si sottolinea l'impiego di ministerium come sinon. di «opera, munus, officium quodcumque» (vd. Forcellini s.v. ministerium 2): es. Svet. Cal. 2 [Caligula] obiit autem, ut opinio fuit, fraude Tiberi, ministerio et opera Cn. Pisonis (CC); Cels. VIII 4  Nam levia ingenia, quia nihil habent, nihil sibi detrahunt: magno ingenio, multaque nihilo minus habituro, convenit etiam simplex veri erroris confessio; praecipueque in eo ministerio, quod utilitatis causa posteris traditur; ne qui decipiantur eadem ratione, qua quis ante deceptus est (CC).
Latino medievale:

ministerium è ampiamente att. nel lat. mediev., dove conserva tutti i signif. class. e tardoant. individuati (vd. Nota).

 

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. ministerium): Ministerium: obsequium (Mirabile).
Uguccione, M 106, 11 (s.v. minuo): (...) ministerium, servitium, offìcium ministri (DaMA).
Balbi (s.v. ministerium) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 13.07.2021.