Vocabolario Dantesco Latino
www.vocabolariodantescolatino.it
De vulg. 1
Ep. 5
Mon. 5
arbitrabar, Ep. XIII 2; Mon. II i 2
arbitramur, De vulg. I xiv 8
arbitrari, Mon. I ii 8; II ix 6; II x 7
arbitratur, Ep. VI 14; XIII 7
arbitreris, Ep. VII 11
arbitror, Ep. VI 24; Mon. II xi 7
il v. è ampiamente att. nel lat. class. e tardoant. con differenti sfumature di signif. (vd. Nota); corrispondente all’uso dantesco è l'impiego di arbitror nel senso di putare, opinari (vd. ThLL s.v. arbitror IV).
Papias (s.v. arbitrari): Arbitrari ex animi iudicio, iudicare ex lege: commune antiquitus (Mirabile).
Uguccione, A 339, 1 (s.v. arbitror): Arbitror -aris, existimare, sed differunt, quia existimare vel extimare est apud animum nostrum, arbitrari iudicium animi proferre (DaMA).
Balbi (s.v. arbitror) = Uguccione (Mirabile).
NOTA:
Il v., derivato denominale da arbiter, è att. con abbondanza di occorrenze a partire dal lat. class., dove vale ora speculari, contemplari (vd. ThLL s.v. arbitror I), ora aestimare con rif. all’idea di valutare il prezzo o la dignitas di qualcosa (vd. ThLL s.v. arbitror II), ora di diiudicare con espresso rif. alla sententia arbitri (vd. ThLL s.v. arbitror III), ora di putare, opinari (vd. ThLL s.v. arbitror IV).
Il v. è att. – sempre in maniera abbondante – anche nel lat. mediev., ove sembra concentrare i suoi signif. attorno a due nuclei: diviene, infatti, un tecnicismo giuridico indicando l’atto di pronunciare una sentenza («sententiam ferre arbitri nomine», vd. Du Cange s.v. arbitrari) e contemporaneamente conserva il signif. di 'ritenere, reputare, giudicare' (vd. Corrispondenze). Proprio in questo ambito si inserisce l’uso dantesco del v. (che è impiegato insieme ai termini corradicali arbiter e arbitrium).
Arbitrari ricorre anche, all'interno della citazione di Mt 10, 34-35, in Mon. III ix 18: «Quod si verba illa Cristi et Petri typice sunt accipienda, non ad hoc quod dicunt isti trahenda sunt, sed referenda sunt ad sensum illius gladii de quo scribit Matheus sic: "Nolite ergo arbitrari quia veni mictere pacem in terram: non veni pacem mictere, sed gladium. Veni enim separare hominem adversus patrem suum" etc.».