1. giudice (
Conte).
Mon. II ix 9 Unde caveant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor.
-
Hapax nel lat. dantesco. Nel lat. class. il termine indica primariamente «is qui alicui rei interveniens (…) testis eius (auditor, spectator) fit» (vd. ThLL s.v. arbiter I); possiede, inoltre, un signif. tecnico secondo cui vale «disceptator aequi et boni (…) (i. iudex aut a litigantibus electus aut a magistratu aliave persona datus)» (vd. ThLL s.v. arbiter II A).
Il termine ricorre anche nel lat. mediev. e conserva i signif. sopra individuati (vd. es. DLMBS s.v. arbiter: «eyewitness, (...) arbiter, judge»); in alcuni casi, poi, risulta declinato come un sost. di terza declinazione (vd. es. ThLL s.v. arbiter e Papias s.v. arbiter).
D. impiega il vocabolo in contesto agonistico, nel signif. individuato di 'giudice'; utilizza, inoltre, anche le parole collegate arbitrium e arbitror.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il sost. è ampiamente att. a partire dall'età class., ove indica il «disceptator aequi et boni», tecnicamente inteso come «iudex aut a litigantibus electus aut a magistratu aliave persona datus» (vd.
ThLL s.v.
arbiter II A e
Nota).
Latino medievale:
il vocabolo è ampiamente att. anche nel lat. mediev, pertanto si segnalano solo alcune occorrenze a titolo d'es.:
Giovanni di Salisbury,
Epist. 217 Huius rei testis est conscientia, testis est conscientiae scrutator et
arbiter Deus (
LLT-A);
Corrado di Mure,
Fabularius, lexicon A Iste Paris (…) aureum pomum, (…) assumptus
arbiter Veneri potius adiudicavit (
LLT-A);
Guglielmo di Rubruk,
Itin. 29 In illis diebus orta est quedam questio inter monachum et quemdam sacerdotem (…). Tunc vocatus fui
arbiter illius questionis (
LLT-A);
Bonaventura,
Comm. in Sent. d. 20, p. 2,
dubium 1 sacerdos est
arbiter inter peccatorem et Deum (
LLT-B);
Tommaso d’Aquino,
Contra imp. I
i 9 qui suae voluntatis est
arbiter, solicitudinem habet de suae vitae gubernatione (
LLT-A);
Memor. et disquis. 1252 propterea sanum iudicium supponebat, quod memoratus dominus papa earundem treugarum indictarum tamquam pius pater, iustus et equus
arbiter vellet dictum regem Romanorum exemptum fore ab observancia dictarum treugarum (
MGH).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. arbiter): Arbiter, iudex, medius interpres, sed arbiter fit ex voluntate, iudex ex lege. Facit arbitri secundum Sallustium, secundum vero regulam Prisciani tertiae est (Mirabile).
Uguccione, A 339, 2 (s.v. arbitror): (…) arbiter -tri, quod in tribus accipitur signifìcationibus: arbiter enim dicitur revelator consiliorum, ut in Sallustio 'procul arbitris omnibus amotis' et cetera, et arbiter testis et arbiter iudex, sed differunt: iudex ex lege, arbiter ex voluntate (DaMA).
Balbi (s.v. arbiter) = Uguccione e Papias (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Il sost. è att. nel senso dantesco solo nei segg. passi:
Guido da Pisa ad Inf. XIII 87-90: Minos iudex et
arbiter inferorum mittit eam (
scil. animam) ad septimum circulum (
DDP);
ad Inf. XX 40-45: de ista inter Iunonem et Iovem contentione et de
arbitris electione (…) ait Ovidius (
DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XX 40-45: Thiresias electus
arbiter dedit sententiam pro Iove (
DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 19.07.2020.