arbiter, -tri (s.m.)

1. giudice (Conte).
Mon. II ix 9 Unde caveant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor.

Mon. 1

arbiter, Mon. II ix 9

-

Hapax nel lat. dantesco. Nel lat. class. il termine indica primariamente «is qui alicui rei interveniens (…) testis eius (auditor, spectator) fit» (vd. ThLL s.v. arbiter I); possiede, inoltre, un signif. tecnico secondo cui vale «disceptator aequi et boni (…) (i. iudex aut a litigantibus electus aut a magistratu aliave persona datus)» (vd. ThLL s.v. arbiter II A). 

Il termine ricorre anche nel lat. mediev. e conserva i signif. sopra individuati (vd. es. DLMBS s.v. arbiter: «eyewitness, (...) arbiter, judge»); in alcuni casi, poi, risulta declinato come un sost. di terza declinazione (vd. es. ThLL s.v. arbiter e Papias s.v. arbiter).

D. impiega il vocabolo in contesto agonistico, nel signif. individuato di 'giudice'; utilizza, inoltre, anche le parole collegate arbitrium e arbitror.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il sost. è ampiamente att. a partire dall'età class., ove indica il «disceptator aequi et boni», tecnicamente inteso come «iudex aut a litigantibus electus aut a magistratu aliave persona datus» (vd. ThLL s.v. arbiter II A e Nota).
Latino medievale:
il vocabolo è ampiamente att. anche nel lat. mediev, pertanto si segnalano solo alcune occorrenze a titolo d'es.: Giovanni di Salisbury, Epist. 217 Huius rei testis est conscientia, testis est conscientiae scrutator et arbiter Deus (LLT-A); Corrado di Mure, Fabularius, lexicon A Iste Paris (…) aureum pomum, (…) assumptus arbiter Veneri potius adiudicavit (LLT-A); Guglielmo di Rubruk, Itin. 29 In illis diebus orta est quedam questio inter monachum et quemdam sacerdotem (…). Tunc vocatus fui arbiter illius questionis (LLT-A); Bonaventura, Comm. in Sent. d. 20, p. 2, dubium 1 sacerdos est arbiter inter peccatorem et Deum (LLT-B); Tommaso d’Aquino, Contra imp. I i 9 qui suae voluntatis est arbiter, solicitudinem habet de suae vitae gubernatione (LLT-A); Memor. et disquis. 1252 propterea sanum iudicium supponebat, quod memoratus dominus papa earundem treugarum indictarum tamquam pius pater, iustus et equus arbiter vellet dictum regem Romanorum exemptum fore ab observancia dictarum treugarum (MGH).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. arbiter): Arbiter, iudex, medius interpres, sed arbiter fit ex voluntate, iudex ex lege. Facit arbitri secundum Sallustium, secundum vero regulam Prisciani tertiae est (Mirabile).
Uguccione, A 339, 2 (s.v. arbitror): (…) arbiter -tri, quod in tribus accipitur signifìcationibus: arbiter enim dicitur revelator consiliorum, ut in Sallustio 'procul arbitris omnibus amotis' et cetera, et arbiter testis et arbiter iudex, sed differunt: iudex ex lege, arbiter ex voluntate (DaMA).
Balbi (s.v. arbiter) = Uguccione e Papias (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Il sost. è att. nel senso dantesco solo nei segg. passi: Guido da Pisa ad Inf. XIII 87-90: Minos iudex et arbiter inferorum mittit eam (scil. animam) ad septimum circulum (DDP); ad Inf. XX 40-45: de ista inter Iunonem et Iovem contentione et de arbitris electione (…) ait Ovidius (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XX 40-45: Thiresias electus arbiter dedit sententiam pro Iove (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 19.07.2020.