De vulg. 3
Ep. 6
Mon. 6
arbitrii, Ep. XI 5; XIII 25; XIII 34; Mon. I xii 1; I xii 5
arbitriis, Ep. VI 3
arbitrio, De vulg. I ix 11 (2); Ep. I 8; Mon. III vi 5 (3)
arbitrium, De vulg. II xi 5; Ep. IV 5; Mon. I xii 1
libertas arbitrii: Ep. XI 5; XIII 25; XIII 34; Mon. I xii 1; I xii 5
liberum arbitrium: Mon. I xii 1
La parola arbitrium è att. nel lat. class. e tardoant., ove indica essenzialmente – in campo giuridico – il iudicium e la «sententia quae ab arbitro datur» (vd. Forcellini s.v. arbitrium 2) e, più generalmente, qualsiasi «iudicium quod a libera pendeat voluntate» (vd. Forcellini s.v. arbitrium 3). Importante, come si diceva (vd. Corrispondenze) il signif. di arbitrium come libera volontà di compiere un atto (vd. Forcellini s.v. arbitrium 4, di cui si è tenuto conto nella Def. proposta).
I signif. class. e tardoant. sono conservati dal lat. mediev., ove il termine indica generalmente, in senso giuridico, la «sententia arbitri» (vd. Du Cange s.v. arbitrium) e, in unione con l’agg. liber, il libero arbitrio vero e proprio (vd. es. Blaise Mediev. s.v. arbitrium 1), collegandosi così al signif. 4 di Forcellini; è proprio a questa accezione che sono da ricondurre le occorrenze della parola in D. (che impiega, inoltre, i vocaboli collegati arbiter e arbitror).
A proposito della definizione che D. dà in Mon. I xii 2 di 'libero arbitrio', Chiesa-Tabarroni Mon., pp. 48-49, n. ad loc., sottolineano che si tratta di una citazione da Boeth., In Herm. comm., III 9: «Secondo Boezio, la cui definizione Dante riprende qui letteralmente, il libero arbitrio è (…) il libero giudizio sulle “imaginationes” che stimolano (…) la volontà, un giudizio condotto dalla ragione che porta a una decisione (…). Questa definizione boeziana della libertà era molto conosciuta, anche perché il commento al De interpretatione in cui si leggeva era un testo comunemente usato nello studio della logica; tale definizione veniva perciò ripetuta a memoria, senza una riflessione piú profonda sul suo significato, che qui viene proposta».
il termine è ampiamente att. sia nel lat. class. che in quello tardoant. con differenti sfumature di signif. (vd. Nota). In particolare, perché corrispondente all’uso dantesco, si segnala l’impiego di arbitrium – già proprio del lat. class. – a indicare la voluntas, l'arbitratus, la facultas e la libertas faciendi aliquid (vd. Forcellini s.v. arbitrium 4).
il vocabolo è ampiamente att. anche nel lat. mediev., ove estremamente numerose sono le occorrenze dei nessi, presenti anche in D., libertas arbitrii e liberum arbitrium. Si segnala, in particolare, quanto si legge in Boeth., In Herm. comm., III 9, perché su quel passo si fonda la def. di liberum arbitrium che ricorre in Mon. I xii 1: Nos enim liberum arbitrium ponimus nullo extrinsecus cogente in id, quod nobis faciendum vel non faciendum iudicantibus perpendentibusque videatur, ad quam rem praesumpta prius cogitatione perficiendam et agendam venimus, ut id quod fit ex nobis et ex nostro iudicio principium sumat nullo extrinsecus aut violenter cogente aut violenter impediente (…). Liberum voluntatis arbitrium non id dicimus quod quisque voluerit, sed quod quisque iudicio et examinatione collegerit. Alioquin multa quoque animalia habebunt liberum voluntatis arbitrium. Illa enim videmus quaedam sponte refugere, quibusdam sponte concurrere. Quod si velle aliquid vel nolle hoc recte liberi arbitrii vocabulo teneretur, non solum hoc esset hominum, sed ceterorum quoque animalium, quibus hanc liberi arbitrii potestatem abesse quis nesciat? Sed est liberum arbitrium, quod ipsa quoque vocabula produnt, liberum nobis de voluntate iudicium. Quotiescumque enim imaginationes quaedam concurrunt animo et voluntatem irritant, eas ratio perpendit et de his iudicat, et quod ei melius videtur, cum arbitrio perpenderit et iudicatione collegerit, facit. Atque ideo quaedam dulcia et speciem utilitatis monstrantia spernimus, quaedam amara licet nolentes tamen fortiter sustinemus; adeo non in voluntate, sed in iudicatione voluntatis liberum constat arbitrium et non in imaginatione, sed in ipsius imaginationis perpensione consistit (LLT; vd. Nota).
Uguccione, A 339, 3 (s.v. arbitror): (...) arbitrium libera voluntas vel potestas, qua quis sponte vel bona vel mala appetere potest (DaMA).
Balbi (s.v. arbitrium): Arbitrium -rii dicitur ab arbiter, et est liber arbitrium facultas racionis et voluntatis qua bonum eligitur gratia assistente vel malum eadem desistente (…) (Mirabile).