Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante: —

Latino classico e tardoantico:
ampiamente att., perlopiù con il signif. di «animi intentio, notatio, observatio» (ThLL s.v. animadversio 1), come ad es. Cic. Off. I xxix 103 Ex quibus illud intellegitur ut ad officii formam revertamur appetitus omnes contrahendos sedandosque esse excitandamque animadversionem et diligentiam ut ne quid temere ac fortuito inconsiderate neglegenterque agamus (CC); Vitr. V 6 ita si in locorum electione fuerit diligens animadversio, emendatus erit prudentia ad utilitatem in theatris vocis effectus (Bibliotheca Augustana). È att. anche il signif. di ‘punizione’ e ‘diritto di punizione’ (cfr. OLD s.v. animadversio 3), come ad es. in Cic. Off. I xxv 88 Omnis autem et animadversio et castigatio contumelia vacare debet neque ad eius qui punitur aliquem aut verbis castigat sed ad rei publicae utilitatem referri (CC); Sen. Dial. XI 17 Idem ille Gaius furiosa inconstantia modo barbam capillumque summittens modo Italiae ac Siciliae oras errabundus permetiens et numquam satis certus, utrum lugeri vellet an coli sororem, eodem omni tempore, eodem omni tempore, quo templa illi constituebat ac pulvinaria, eos qui parum maesti fuerant, crudelissima adficiebat animadversione (CC); Papin. Dig. I xxi 1 Qui mandatam iurisdictionem suscepit, proprium nihil habet, sed eius, qui mandavit, iurisdictione utitur. Verius est enim more maiorum iurisdictionem quidem transferri, sed merum imperium quod lege datur non posse transire: quare nemo dicit animadversionem legatum proconsulis habere mandata iurisdictione (LLT). Nel lat. patristico cfr. Caes. Arel. Serm. 64 Percutitur enim etiam hac animadversione peccator, ut moriens obliviscatur sui, qui vivens oblitus est Dei (LLT); Caes. Arel. Serm. 222 Sed quod modo nolunt salubriter cogitare, necesse habent postea sine ullo remedio sustinere: veniet enim illis dies novissima, veniet dies iudicii, quando eis nec paenitentiam licebit agere, nec bonis operibus se ab aeterna morte poterunt redimere; quia percutitur etiam hac animadversione peccator, ut moriens obliviscatur sui, qui dum viveret oblitus est dei (LLT).

Latino medievale:
sono att. entrambi i signif. già conosciuti nel lat. class. Relativamente all’«animi intentio», il sost. assume il signif. di «observatio, deliberatio, consensus, mens», mentre «de punitione, comminatione» il sost. ha generalmente il valore di «pena, castigatio», ma può anche indicare lo «ius puniendi» e la «minatio poenae» (MLW s.v. animadversio I e II), vd. ad es. Dipl. Arnulfi, p. 92 Ideoque pro hac causa eius reclamationi consensum dedimus, ita ut, nisi Dani ad delendam christianitatem sui episcopii naves ascenderent, nullum se suosque ad alium exercitale iter debite conscensuros nec aliquod de regali servicio secum haberi, sed eius solummodo pastoralitati christianitatis animadversio valida persistat ac etiam nos nostrosque predecessores divinae pietati eius cotidiana commendet intercessio, sicque firma ratione stabilitum est, ut cuncti eius successores haec eadem nobis sanccita pari modo sortiti fuerint (MGH); Dipl. Loth. III, p. 186 Idem etiam dominus papa approbavit et sub canonica animadversione ne ulterius presumatur confirmavit (MGH); Salimbene de Adam, Chron., 260 Augustinus: «Percutitur interdum hac animadversione peccator, ut moriens obliviscatur sui, qui, dum viveret, oblitus est Dei» (CC); Salimbene de Adam, Chron., 695 Quod Pellavicinus noluit nec in morte ad Deum converti, quia, sicut Augustinus dicit, «percutitur interdum hac animadversione peccator, ut moriens obliviscatur sui, qui, dum viveret, oblitus est Dei» (CC); in ambito epistolare vd. ad es. Pier Damiani, Epist. 105 Si delinquentium vitia districtae animadversionis iudicio corrigit, impius, si circa eos remissius agit, zelo Dei creditur alienus (ALIM); Pier della Vigna, Epist. 1.25, 2 Statuimus itaque, sancientes, quod heretici quocumque nomine censeantur, ubicunque per Imperium dampnati fuerint ab Ecclesia et seculari iudicio assignati, animadversione debita puniantur (Pier della Vigna, Epist., p. 195); Leonardo di Benevento, Epist. p. 126 Ac ne pandamus delinquentibus sinum, si penis decentibus non occurramus erratis, exerentes de vagina potestatis regie gladium bis acutum, te … ad truncationem capitis, ita quod moriaris, in hiis scriptis singulariter condempnamus. Satis denique iustum et ecum est, ut is capitis animadversione plectatur, qui rei publice peccavit in caput. Donationes, relicta, debitorum liberationes, emancipationes et quoscumque legitimos actus per te factos post conceptum in principem proditionis virus cassamus, irritamus; cassa et irrita nuntiamus ac viribus carere decernimus (ALIM).

Lessicografi medievali:

Isid. Orig. V xxvii 36-37: Omnium autem istarum mortium genus animadversio nominatur. Animadversio enim est, quando iudex reum punit; et dicitur animadvertere, id est animum illuc advertere, intendere utique ad puniendum reum, quia iudex est (Mirabile).
Papias (s.v. animadversio): Animadversio, ultio, sententia in reum, ab animadverto (Mirabile).
Uguccione, A 197, 9 (s.v. anima): Item anima vel animus cum verto componitur et fìt animadverto -tis, quod quandoque dicitur pro punire, quia antequam pena irrogetur secundum quantitatem et qualitatem peccati, vertitur quantitas et qualitas pene in animo, vel quia tunc ipse iudex vertit animum suum ad reum puniendum, ut perpendat qua pena sit puniendus, unde animadversio pena, punitio, et est genus omnium penarum (DaMA).
Balbi (s.v. animadversio): Animadversio, -onis, feminino genere. Idest pena, punitio et est genus omnium penarum et dicitur ab animadverto, -tis secundum Hugutionem. Papias dicit animadversio, ultio, sententia in reum (Mirabile).

Commentatori danteschi: —