percutio, -ssi, -ssum, -ere (v.)

1. colpire (Conte).
De vulg. I vii 6 Siquidem pene totum humanum genus ad opus iniquitatis coierat: pars imperabant, pars architectabantur, pars muros moliebantur, pars amussibus regulabant, pars trullis linebant, pars scindere rupes, pars mari, pars terra vehere intendebant, partesque diverse diversis aliis operibus indulgebant; cum celitus tanta confusione percussi sunt ut, qui omnes una eademque loquela deserviebant ad opus, ab opere multis diversificati loquelis desinerent et nunquam ad idem commertium convenirent.
Ep. V 6 Exsicca lacrimas et meroris vestigia dele, pulcerrima, nam prope est qui liberabit te de carcere impiorum; qui percutiens malignantes in ore gladii perdet eos, et vineam suam aliis locabit agricolis qui fructum iustitie reddant in tempore messis.
Ep. VI 10 Nulla etenim conditio delinquentis formidolosior, quam impudenter et sine Dei timore quicquid libet agentis. Hac nimirum persepe animadversione percutitur impius, ut moriens obliviscatur sui qui dum viveret oblitus est Dei.
Ep. VI 26 Igitur tempus amarissime penitendi vos temere presumptorum, si dissimulare non vultis, adesse conspicitis. Et sera penitentia hoc a modo venie genitiva non erit, quin potius tempestive animadversionis exordium. Est enim: quoniam peccator percutitur, ut “sine retractatione moriatur”.
Ep. VII 19 Precaveant sacratissimi regis alta consilia, ne celeste iudicium Samuelis illa verba reasperet: «Nonne cum parvulus esses in oculis tuis, caput in tribubus Israel factus es, unxitque te Dominus in regem super Israel, et misit te Deus in via et ait: Vade et interfice peccatores Amalech?». Nam et tu in regem sacratus es ut Amalech percutias et Agag non parcas, atque ulciscaris Illum qui misit te de gente brutali et de festina sua sollempnitate; que quidem et Amalech et Agag sonare dicuntur.
Mon. III ix 16 Dicit etiam ipsum gladio percussisse ministri servum: quod etiam conscribunt omnes quatuor. Dicit etiam Iohannes ipsum introivisse subito, cum venit in monumentum, videns alium discipulum cunctantem ad hostium. Dicit iterum quod, existente Iesu in litore post resurrectionem, "Cum Petrus audisset quia Dominus est, tunica succinxit se, erat enim nudus, et misit se in mare". Ultimo dicit quod,  cum Petrus vidisset Iohannem, dixit Iesu: "Domine, hic autem quid?".

De vulg. 1
Ep. 4
Mon. 1

percussi sunt, De vulg. I vii 6
percutiens, Ep. V 6
percutitur, Ep. VI 10, 26
percutias, Ep. VII 19
percussisse, Mon. III ix 16

percutere in ore gladii: Ep. V 6

Composto di per e quatere, ampiamente att. nella latinità. Termine biblico, frequente nella Vulgata nella sua accezione fondamentale di 'colpire', ma att. anche con valore di 'punire' e 'castigare', per indicare l’azione violenta compiuta da Dio contro i suoi detrattori (cfr. Blaise Patr. s.v. percutio). 

Per D. è termine solenne, utilizzato sempre in contesti di impronta biblica caratterizzati da un alto tenore stilistico. La locuzione «percutere in ore gladii» di Ep. V 6 è un modus loquendi (cfr. la testimonianza di Balbi in Corrispondenze) comune nella letteratura patristica e cristiano-mediev. e frequente nel Vecchio Testamento (vd. Corrispondenze). Nel volgarizzamento di Ep. V 6, «qui percutiens malignantes in ore gladii perdet eos» è tradotto con «il quale percotendo li perpetratori delle fellonie, li dannerà nel taglio della spada»; i due volgarizzamenti di Ep. VII traducono invece il passo «Nam et tu in regem sacratus es ut Amalech percutias et Agag non parcas ...» con «Va, uccidi e peccatori d'Amalech et ad Agagi non perdonare» (volg. A) e «Imperciocché tu sè sagrato in Re, acciocché tu percuota il popolo d'Amalec e al popolo d'Agagi non perdoni» (volg. B). Come nota Montefusco, Volg. Ep. V-VII, p. 264, nota 19, «il volg. A soffre di una lacuna che è difficile attribuire all'archetipo del volg. o all'antigrafo latino (ma nessuno dei testimoni che tramandano l'epistola in latino omette la frase "Nam et tu in regem sacratus es ut Amalech percutias"). Il volg. B presenta il testo nella sua integrità». Infine, in Ep. VI 10 «Hac nimirum...Dei» è una massima che Salimbene de Adam attribuisce due volte ad Agostino, ma che in realtà ricorre in due sermoni di Cesario di Arles (vd. Corrispondenze e Brilli, Reminiscenze scritturali, pp. 451-452, la quale esclude che D. frequentasse san Cesario e che lo citasse come auctoritas e avanza l'ipotesi, sostenuta anche da elementi storici, di una possibile conoscenza dantesca della Chronica di Salimbene). 

Il v. percuotere è un lemma ad alta frequenza nel volgare dantesco, utilizzato perlopiù nella Commedia, per cui vd. percuotere in ED.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
percuotere, vd. ED (A. Niccoli).
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr. ThLL s.v. percutio). Frequente nella Vulgata e nella letteratura patristica, cfr. Blaise Patr. s.v. percutio. Significativi i seguenti passi: Dt 13, 15 statim percuties habitatores urbis illius in ore gladii et delebis eam omnia que quae in illa sunt usque ad pecora (Bibliotheca Augustana); Dt 20, 13 cum que tradiderit Dominus Deus tuus illam in manu tua percuties omne quod in ea generis masculini est in ore gladii (Bibliotheca Augustana); Gdc 21, 10 miserunt itaque decem milia viros robustissimos et praeceperunt eis ite et percutite habitatores Iabisgalaad in ore gladii tam uxores quam parvulos eorum (Bibliotheca Augustana); 2 Sam 15, 14 et ait David servis suis qui erant cum eo in Hierusalem surgite fugiamus neque enim erit nobis effugium a facie Absalom festinate egredi ne forte veniens occupet nos et inpellat super nos ruinam et percutiat civitatem in ore gladii (Bibliotheca Augustana); Ger 21, 7 et post haec ait Dominus dabo Sedeciam regem Iuda et servos eius et populum eius et qui derelicti sunt in civitate hac a peste et gladio et fame in manu Nabuchodonosor regis Babylonis et in manu inimicorum eorum et in manu quaerentium animam eorum et percutiet eos in ore gladii et non movebitur neque parcet nec miserebitur (Bibliotheca Augustana); Gv 18, 10 Simon ergo Petrus habens gladium eduxit eum et percussit pontificis servum et abscidit eius auriculam dextram erat autem nomen servo Malchus (Bibliotheca Augustana); Mt 26, 51 et ecce unus ex his qui erant cum Iesu extendens manum exemit gladium suum et percutiens servum principis sacerdotum amputavit auriculam eius (Bibliotheca Augustana); Mc 14, 47 unus autem quidam de circumstantibus educens gladium percussit servum summi sacerdotis et amputavit illi auriculam (Bibliotheca Augustana); Lc 22, 49-50 videntes autem hii qui circa ipsum erant quod futurum erat dixerunt ei Domine si percutimus in gladio et percussit unus ex illis servum principis sacerdotum et amputavit auriculam eius dextram (Bibliotheca Augustana); Caes. Arel. Serm. 64 Percutitur enim etiam hac animadversione peccator, ut moriens obliviscatur sui, qui vivens oblitus est Dei (LLT); Caes. Arel. Serm. 222 Sed quod modo nolunt salubriter cogitare, necesse habent postea sine ullo remedio sustinere: veniet enim illis dies novissima, veniet dies iudicii, quando eis nec paenitentiam licebit agere, nec bonis operibus se ab aeterna morte poterunt redimere; quia percutitur etiam hac animadversione peccator, ut moriens obliviscatur sui, qui dum viveret oblitus est dei (LLT); Greg. M. Moral. V 12 percussionum quippe diversa sunt genera. Alia namque est percussio, qua peccator percutitur ut sine retractatione puniatur (LLT).
Latino medievale:

ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v. percutere), per cui vd. ad es. Lamberto Il Piccolo, Ann. p. 649 Salardinus quidam princeps Turcorum, congregato magno exercitu Turcorum, iniit bellum adversus Guidonem regem Ierosolymorum, et iudicio Dei vicit, et crucem dominicam violenter de manibus christianorum ereptam in terram Turcorum transtulit; inde ad Tholomaidam, que dicitur Acra, veniens, cepit, omnesque inhabitantes in ea in ore gladii percutiens, ad custodiendam civitatem Turcos illic reliquit (ACLL); Ruperto di Deutz, De vict. II 2 Et ecce inuenti sunt habitatores iabes galaad in illo exercitu non fuisse. Miserunt itaque decem milia viros robustissimos et preceperunt eis: ite et percutite habitatores iabes galaad in ore gladii tam uxores quam parvulos eorum et tandummodo virgines reservate (LLT); Salimbene de Adam, Chron. p. 262 Augustinus: «Percutitur interdum hac animadversione peccator, ut moriens obliviscatur sui, qui, dum viveret, oblitus est Dei» (ALIM); Salimbene de Adam, Chron. p. 695 Quod Pellavicinus noluit nec in morte ad Deum converti, quia, sicut Augustinus dicit, «percutitur interdum hac animadversione peccator, ut moriens obliviscatur sui, qui, dum viveret, oblitus est Dei» (ALIM); in ambito epistolare, vd. ad es. Pier della Vigna, Epist. 1.1, 3  Sepe enim vix ferus ignis extiguintur, et morbo cronico salubris sero parabitur medicina. Nullos igitur husmodi sermones principis attendentes, peramus attendentes, percutiamus, aiunt, acriter ipsum lingua, nec sagitta nostra plus lateat, sed procedat: sic procedat, quod feriat, sic feriat, quod ledat; sic ledatur, ut iaceat, sic prosternatur, quod amplius non resurgat, et tunc clare videbimur, si sua somnia prosint illi»’ (ALIM); Pier della Vigna, Epist. 3.69, 7,  Sed quia, teste veri Dei iudicio, nulla macula negligentiae aspersus, de neglecta cura decretae michi provinciae nulla iusta causa suadente, percutior (ALIM); Pier della Vigna, Epist. 4.4, 1, Et licet eiusdem obitus nos in eiusdem obsequiorum subtractione turbaverit, et te, sicut firmiter credimus, in carnis decisione medullitus venabulo quodam inopinato percutiat, si modus tamen et qualitas mortis attenditur, consolationis remedium, quod nos iam exinde probabili ratione concepimus, locum grandem invenire firmiter opinamur in patre (ALIM).

Lessicografi medievali:

Uguccione, C 257, 10 (s.v. cote): Item a cutis cutio -tis cussi, idest percutere, sed non est in usu. Componitur concutio -tis, idest quatere; discutio -tis, subtiliter indagare vel quatere; decutio -tis, auferre vel quatere; excutio -tis, idest quatere vel subtiliter inquirere; incutio -tis, inicere, inferre, immittere vel quatere; percutio-tis, idest ferire; recutio -tis, idest iterum cutere vel quatere (DaMA); F 31, 1 (s.v. ferio): Ferio, -ris caret preterito et supino, sed mutuatur a percutio -tis quod est eiusdem signifìcationis secum et facit percussi percussum (DaMA).
Balbi (s.v. percutio): percutio ex per et cutio, -tis vel quateo, -tis, componitur percutio, -tis, percussi, percussum, percutere. Idest ferire et scribitur per t percutio in penultima sillaba quod potest cognosci in secunda persona percutis et percutitis, sed t accipit sonum de c in percucio. Et scias quod in divina pagina aliquando quis dicitur percutere in ore gladii idest percutere in gladio et est modus loquendi (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 02.01.2022.