relabor, -psus sum, -i (v.)

1. ricadere nella colpa (Frugoni Ep.).
Ep. V 10 Et si Augustus, nonne relapsorum facinora vindicabit, et usque in Thessaliam persequetur, Thessaliam, inquam, finalis deletionis?
Ep. 1

relapsorum, Ep. V 10

-

Hapax nel lat. dantesco; ampiamente att. nella latinità. Dal signif. proprio di 'scorrere indietro, rifluire, tornare indietro', detto del moto dei liquidi, perlopiù in rif. all'acqua dei fiumi o alle onde del mare, si sviluppa il signif. di 'ritorno alla condizione precedente' (ThLL s.v. relabor II A 1) e dunque nel lat. patristico e cristiano-mediev. quello di 'ricadere nel male, nella colpa' (ThLL s.v. relabor II A 1 b); nel Medioevo infatti relapsi sono designati i cristiani che dalla fede ricadono nel baratro del peccato e ritornano all'eresia, al paganesimo (cfr. Corrispondenze ma anche Blaise Mediev. s.v. relapsus e DMLBS s.v. relapsus).

In Ep. V 10 il v. è impiegato al participio perfetto con valore sostantivato per indicare gli empi che ostinatamente ricadranno nella tentazione di opporsi alla missione dell'imperatore e dunque alla volontà divina, i malvagi recidivi. D. avverte i destinatari dell'ep. che l'imperatore avrà pietà di chi ne implorerà la misericordia (par. 7: «Sed an non miserebitur cuiquam? Ymo ignoscet omnibus misericordiam implorantibus, cum sit Cesar et maiestas eius de Fonte defluat pietatis»), ma vendicherà i facinora dei malvagi, di coloro che perseverano nel male (par. 10: «Et si Augustus, nonne relapsorum facinora vindicabit»). Nel volgarizzamento di Ep. V, il passo è così tradotto: «E s'egli è Augusto, non vendicherà i peccati de' ricaduti».

È significativo notare che nei commenti alla Commedia il v. ricorre soprattutto nel commento ad Inf. XXVII per Guido da Montefeltro, il quale, dopo essersi convertito entrando nell’ordine francescano, ricadde nel peccato consigliando a Bonifacio VIII come ingannare i Colonna.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
att. con il signif. di refluererecedere in rif. al moto dei liquidi (cfr. Thll s.v. relabor I A), ma significativo per il passo dantesco è il signif. fig. di «reditus ad mala, vitia sim. (saepe apud Christ.)» (cfr. ThLL s.v. relabor II A 1 b), per cui vd. ad es. Cassiod. In psalm. 22 Merito ergo animam suam ad Christum gloriatur esse conversam, quae dudum sub diabolo probatur esse captiva. Sed tunc est salubris ista conversio, si non iterum incentivis vitiis in peccata relabamur (CC); Greg. M. Epist. 2, 9, 155 In his tamen omnibus fraternitatem tuam decet sollicite vigilare, ut plebs eadem quae ad ecclesiam venit studiosius ammoneatur, quatenus constanter in sua reversione fixa sit, ne vagis cogitationibus in erroris iterum fovea relabatur (MGH).
Latino medievale:
ampiamente att., vd. DMLBS s.v. relabi 2 per il signif. di 'ritornare alla condizione precedente' e nello specifico 'ricadere nell’eresia, ritornare al paganesimo', vd. ad es. Beda il Venerabile, Ezr., III 20 [...] et, si post ablutionem sacri fontis diabolo seducente ad peccata relabimur et virtutum moenia nostrarum hostis victor igne vitiorum deicit, gravioribus necesse est orationis adflictionis vigiliarum elemosinarum et vitae artioris studiis ea quae perdidimus bonorum operum aedificia reparemus (LLT); Tommaso d’Aquino, Summa Theol. quaestio 11, articulus 4, argumento 2, Ergo quotiescumque aliquis peccaverit in haeresim relapsus, erit ab Ecclesia suscipiendus (LLT).
Lessicografi medievali:
Uguccione, L 1, 10-11 (s.v. labo): Labor componitur allabor -eris [...] collabor [...] dilabor -eris [....] delabor -eris [...] elabor -eris [...] illabor -eris, [...] prolabor -eris [...] perlabor -eris [...] prelabor -eris [...] relabor -eris, idest iterum vel retro labi (DaMA).
Commentatori danteschi:
ampiamente att. nel signif. dantesco, vd. nello specifico: 
Benvenuto da Imola
 ad Inf. XXVII 61-66: Dicendum breviter, quod ratio huius videtur esse, quod iste erat relapsus, quia renuntiaverat mundo et pompis eius, postea inciderat in peius redeundo ad fraudes antiquas; ad Inf. XXVII 112-120 dal quale in qua stato gli sono ai crini; quasi dicat: a quo tempore citra tenui eum per capillos et habui eum in potestate mea. Et in hoc nota, lector, quod non debes imaginari, quod ista pugna et contentio fuerit inter sanctum Franciscum et diabolum tempore mortis istius; sed autor subtiliter hoc fingit, quia imaginatur quod iste comes habuerit hanc luctam mentis in morte, quia ex una parte dicebat in animo suo: tu debes sperare salutem quia vere poenitens intrasti ordinem Francisci, licet tarde, sed poenitentia numquam potest esse tarda, quia melius est dare parum quam nihil; et hoc vult dicere quod Franciscus erat pro eo; ex alia vero parte arguebat in oppositum contra se, dicens: tu semper duxisti vitam tam longam in fraudibus; tu tantum et totiens fudisti sanguinem humanum; tu bis es relapsus in errore, semel in seculo et iterum in claustro; et sic remorsus conscientiae damnabat eum; ideo bene dicit quod Minos judicavit eum. Unde ulterius debes scire quod comes Guido anno Domini MCCLXXXXVI cum diu tenuisset Romandiolam venit ad obedientiam ecclesiae, et papa Honorius qui tunc sedebat, misit eum ad confinia in Pedemontium ad civitatem Astensem; et misit pro comite in Romandiolam Guglielmum Durantem de provincia, qui fuit magnus jurisperitus. Fecit enim librum qui intitulatur speculum in jure civili, unde et a juristis vocatur speculator; sed post duos annos comes Guido ruptis confinibus venit Pisas, factus capitaneus pisanorum cum ampla potestate tempore acerbae mortis comitis Ugolini. Deinde comes narrat quomodo diabolus occurrit, et respondit quaestioni tacitae quam potuisset facere Franciscus; potuisset enim dicere ad excusationem comitis: nonne papa absolvit eum ante factum? Respondet diabolus: certe non, quod probat, dicens: ch'assolver non si può, chi non si pente (DDP).
Giovanni di Serravalle ad Inf. XXVII 64-72: Hic videtur, quod comes Guido nolit famam, ymo quod timeat: dic quod verum est. Et causa est, quia iste recidivavit, idest relapsus est: postquam ceperat habitum Beati Francisci, et penituerat eum suorum peccatorum, et dederat se penitentie, rediit ad astutias suas; quod est sibi ad infamiam (DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 27.11.2022.